سیری بر ادبیات داستانی افغانستان و بلخ

نگاهی به ادبیات داستانی افغانستان

نُه دهه قبل، ادبیات داستانی در افغانستان را کسانی آغاز کردند که برای امور سیاسی یا تحصیل به خارج از افغانستان سفر کرده و پس از بازگشت به کشور، با آشنایی اندکی که از ادبیات داستانی جهان پیدا کرده بودند، دست به قلم بردند و به نوشتن داستان پرداختند. (محمدی، ۱۳۹۰: ۱۳)

ادبیات داستانی در افغانستان پیشینۀ هشتاد ساله دارد و در پیچ و خمِ دوران‌، دچار اُفت و خیزهایی شده‌است. عده‌یی نیز تاریخچۀ داستان‌نویسی در این کشور را با قصه‌های «سید جمال‌الدین افغان»پیوند می‌زنند، قصه‌های با عُنوان‌های: شاهزاده‌ و گدا و شهزاده و اژدها… الی آخر. اما داستان‌نویسی با درک جدیدی از مفهوم آن در افغانستان، از سال ۱۲۹۸ خورشیدی، با رُمان «جهاد اکبر»

( نوشتۀ مولوی محمدحسین پنجابی) شروع می‌شود. این اولین رُمان افغانستان است که در زمان «شاه امان‌الله خان» نوشته شد و به وی تقدیم گردید. ( قادری، ۱۳۸۷: ۴۷)

روند داستان‌نویسی تا سال ۱۳۲۰ خورشیدی به گونۀ است که نویسندگان بیشتر به مسایلِ اجتماعی، وعظ، تعلیم،… می‌پردازند. داستان نویسان این عصر، در پَی خلق آثار هنری و ایجاد آخشیج‌های زیبایی‌شناختی نیستند، بل می‌خواهند با استفاده از ژانرداستانی، انتقال آراء و اندیشه‌ نمایند. البته در پایان این بُرهه، شاهد پيشرفت‌های در زمینۀ زبان (نثر داستان) و آشنایی نویسنده‌گان با عناصر داستانی (خصوصاً داستان کوتاه) هستیم. از داستان‌های مهم این دوره، می‌توان به: ندای طلبۀ معارف ( نوشتۀ محی‌الدین انیس)، جشن استقلال بولیویا ( نوشتۀ مرتضی‌احمد محمدزایی)، لوحۀ وفا ( نوشتۀ شایق جمال)، بیست و سوم میزان ( نوشتۀ هاشم شایق)،… اشاره کرد.

داستان‌های آغازین، ضمن این‌که از نظر شکل و محتوا، سنت شکن استند و با زبان و سبکی تازه نگارش یافته و پدیدۀ نوینی به شمار می‌آیند، بازهم با ادبیات کهن پیوندشان را حفظ کرده‌اند. این داستان‌ها از سرحد کمال و پختگی به دور هستند و نمی‌توان آن‌ها را یک اثر هنری و ادبی کامل داستانی به شمار آورد‌. اما به هر صورت، با وجود کاستی‌های این آثار و به دلیل فضل تقدم، باید از نویسنده‌گان شان شاکر بود. (فخری، ۱۳۹۶: ۱۹)

در دهه‌های بعدی (تا دهۀ چهلم خورشیدی)، داستان کوتاه و پاورقی‌نویسی در ادبیات افغانستان رواج پیدا می‌کند. داستانِ کوتاه که در دهۀ بیست خورشیدی شکل گرفت، در دوره‌های بعد به صورت جدی دنبال شد. نویسندگان بر علاوۀ پرداختن به مسایل اجتماعی، اخلاقی، تاریخی و اسطوره‌ای، به روان‌کاوی و کشف حالات روحی و روانی انسان پرداختند. از ویژه‌گی‌های این دوره‌‌ می‌توان به حرفه‌ای‌تر شدن نویسند‌گان در پردازش و ساختار داستان، فقرنگاری و رئالیزم اجتماعی و انتقادی یاد کرد. داستان‌های مهم این عصر، اوشاس (نوشتۀ نجیب‌الله توروایانا)، دورا (نوشتۀ محمدعثمان صدیقی)، رودابه و زال (نوشتۀ عبدالرحمان پُژواک)، فرهاد (نوشتۀ محمدشفیع ره‌گذر)، لیتان (نوشتۀ مایل هروی)،… می‌باشد.

در این دوره، در پاورقی‌نویسی نیز اولین حرکت‌ها دیده شد. موضوعات این پاورقی‌ها اغلب به ماجراهای عاشقانه اختصاص داشت. در این پاورقی‌ها، آشفتگی درونیِ زیادی به چشم می‌خورد. وقتی همه قسمت‌های آن‌ها را در کنار هم قرار دهیم، خواهیم دید که در مجموع، نويسنده زحمتِ زیادی برای نوشتن آن‌ها متحمل نشده‌است و آثار، فاقد انضباط درونی و وحدت هنری استند. ( قادری، ۱۳۸۷: ۸۷)

پس از این دو دهۀ نخستینِ سدۀ چهاردهم، داستان معاصر دری از نگاه کمیت و کیفیت فزونی و ارج‌ناکی‌های می‌یابد و کارِ آفرینش داستان‌هایی که بر اصل‌ها و بنیادهای پذیرفته شدۀ داستان‌نویسی باشند، رونق و جلوۀ ویژه‌ای پیدا می‌کند.(رهیاب، 1384: 39)

از آغاز دهۀ چهل تا دهۀ شست خورشیدی، داستان‌نویسی افغاستان، سیرِ صعودی خود را دنبال می‌کند. در این دوره، نویسند‌گانِ نام‌آشنایی به هنر داستان‌نویسی روی می‌آورند که تا امروز، از جمله متشخص‌ترین داستان‌نویسان کشور محسوب می‌شوند. درون‌مایۀ داستان‌های این عصر، بیشتر عاشقانه، اجتماعی و سیاسی است. از جمله عوامل رشد داستان‌نویسی در این عصر، ترجمه‌ و پخش داستان‌های معروف جهان، در قلمرو ادبیات فارسی و افغانستان می‌باشد. البته ناگفته نباید گذاشت که این بالند‌گی و نگاهِ تازه‌ به داستان‌نویسی را، بیشترینه مدیون ترجمه‌های هم‌زبانانِ ایرانیِ‌مان، در زمینۀ ادبیات داستانی و دیگر بخش‌ها استیم. مهم‌ترین نویسندگان این دوره، عبارت‌از: اسدالله حبیب، رهنورد زریاب، اکرم عثمان، ظریف صدیقی، سپوژمی زریاب، مریم محبوب، زلمی باباکوهی،… اند.

بین سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۸۰ خورشیدی، با دو جریان فکری روبه‌رو استیم که هر دو ادبیات ملتزم را به دنبال دارند: – ادبیات تقلیدی بر اساس افکار و ادبیات ریالیزم سوسياليستی. – ادبیات متعهد( که این شاخه دوم، زیر مجموعه‌ای را نیز شامل می‌شود.)      ( قادری، ۱۳۸۷: ۱۱۳)

بعد از کودتای ۷ ثور و حملۀ مسلحانۀ شوروی بر افغانستان، فرهنگ، ادبیات و روند داستان‌نویسی به گونۀ غیر مترقبه‌ای افول می‌نماید. اهل قلم (در داخل کشور) به دو شاخۀ فکری تقسیم می‌شوند. دستۀ نخست، کسانی اند که با پرچم‌داری از حکومتِ وقت، به تبلیغ و ترویجِ افکار کمونیستی می‌پردازند. گروه دوم، آن عده از کسانی‌اند که با حمایتِ توده‌های ملت، به طرد و مبارزه‌ با ایده‌های کمونیستی عَلَم مقاومت بر دوش می‌کَشند. البته بر خلاف گروه‌های یاد شده، نویسندگانی بودند که با بی طرفی تمام، متعهدانه می‌نوشتند. رابطۀ سیاست و ادبیات در این عصر، رابطۀ ژرف و ناگسستنی است. نویسندگان از ژانر های ادبی، برای ترویج افکار سیاسی شان استفاده می‌نمودند.

دورۀ قبل از رژیم جمهوریتِ بیست ساله، به دلیل فشارهای بی‌حدِ اجتماعی و فرهنگی، دورۀ رکود و فترت ادبی محسوب می‌شود. اکثر نویسندگان و فرهنگیان، زیر چکمۀ حکام دوام نمی‌آورند و کشور را ترک می‌کنند. بعضی‌ها به دارالامانِ غرب پناه می‌برند. گروهی به پیشاور خود را می‌رسانند و برخی‌ها در ایران جا خوش می‌کنند. ( فخری، ۱۳۹۶: ۳۳) از نویسنده‌گانِ نامی این عصر در حوزۀ داستان، می‌توان به خالد نویسا، رهنورد زریاب، ببرک ارغند، مریم محبوب، زلمی باباکوهی، سیداسحاق شجاعی، سرور آذرخش، قادر مرادری، حسین فخری، سلطان‌زاده،… اشاره کرد.

بعد از روی کار آمدن دولت جمهوری، تعدادی از نویسنده‌گان؛ چون: رهنورد زریاب، خالد نویسا، خالده فروغ، حسین فخری، سیامک هروی،… به کشور بازگشتند و شیوۀ نوینی را با تأثیر پذیری از ادبیات غرب و دیگر ملل، در پیش‌گرفتند. انجمن‌ها و کانون های ادبی در ولایت‌ها تأسیس گردید و نویسند‌گان، با شور و شوقِ خاصی شروع به نوشتن کردند. در این عصر، «رُمان» به عنوانِ یک نوعِ متداول ادبی پذيرفته ‌شد و نویسندگانی چون رهنورد زریاب (با نوشتن گلنار و آیینه،… )، اکرم عثمان، سیامک هروی، ببرک ارغند، زلمی باباکوهی، خالد نویسا، عتیق رحیمی،… در این راستا آثار خوبی از خود به‌جای گذاشتند.

محمدحسین محمدی (نویسنده و پژوهشگر بلخی)، تحت مقالۀ کوتاه، روند داستان‌نویسیِ امروز افغانستان را چنین می‌نویسد: «در کنار بسیاری از این نویسنده‌ها که بعد از تحولات يازده سپتامبر ۲۰۰۱ میلادی به افغانستان بازگشتند، نویسنده‌های جوانی در شهرهای کابل، مزار شریف، هرات و برخی دیگر از شهرها به نوشتن داستان روی آوردند. در دو دهۀ نخست این قرن، آزادی بیان و رسانه‌ها و تحولی عمیق در فرهنگ و نوع زنده‌گی مردم ایجاد شده بود، ادبیات داستانی افغانستان رشد چشم‌گیری کرد و کابل مرکز انتشار ادبیات داستانی افغانستان شد و نویسندگان مهاجر نیز کتاب‌های‌شان را در کابل منتشر می‌کردند. از نویسنده‌های مطرحی که در این دو دهه در افغانستان رشد کردند و مجموعۀ داستان‌ها و رمان‌های‌شان مطرح شد و ادبیات داستانی افغانستان را یک گام پیش بردند، می‌توان از این نام‌ها یاد کرد: کاوۀ جبران، خسرو امانی، سیدعلی موسوی، حبیب صادقی، احمد مدقق، ضیا قاسمی، عباس آرمان، تینا محمدحسینی، وسیمه بادغیسی، عالیه عطایی،… اما اکنون با تغییر رژیم، اکثر نویسنده‌ها دوباره افغانستان را ترک کرده‌اند و هر کدام در کشوری دیگر به سر می‌برند و با توجه به روند مهاجرت و زنده‌گی در کشوری دیگر به نظر می‌رسد، ادبیات افغانستان دست کم برای سال‌ها با رکود روبه‌رو خواهد شد. از سوی دیگر چاپ و نشر کتاب در کابل تقریباً متوقف شده است. چون سانسورِ به وجود آمده از سوی دولت، یکی از سدهای رشد ادبیات و فرهنگ است.» ( محمدی، ۲۰۲۲: ۵)

باید اذعان داشت که با وجود چالش‌های موجود و مهاجرت تعداد زیادی از قلم به‌دستان از کشور، کسانی استند که با پشت‌ِکار و تلاش، متعهدانه مشعلِ فرهنگ و ادبیات را فروزان نگه ‌داشته‌اند‌ و در مسیر حفاظت از ارزش های معنوی، جان‌فشانی می‌کنند.