بازتاب پرخاش در سُروده‌های عفیف‌ باختری

زیست‌نامه، کارکردها و آثار عفیف باختری

اسدالله عفیف باختری فرزند محمدامین عفیف باختری، شاعر، روزنامه‌نگار و نویسنده‌ی بلخی، در سال ۱۳۴۱ خورشیدی در شهر مزار شریف زاده شده و در ۸ ثورِ سال ۱۳۹۶ خورشیدی،در شفاخانه ابوعلی سینای بلخی- مزار شریف- چشم از گیتی فرو بست.

عفیف باختری دوره‌ی دانش‌آموزی را در دبیرستان باختر و آموزش‌های عالی را در دانشکده‌ی کشاورزی دانشگاه کابل به پایان رسانید. پس از آن به ترتیب، به سمت‌های: آموزگار در اداره‌ی سوادآموزی استان بلخ و کارمند اداری انجمن نویسنده‌گان بلخ و ادارۀ کُلّ امور فرهنگی و اجتماعی استان‌های شمالی کشور کار کرد. از سال ۱۳۷۷ خورشیدی تا زمان مرگ، در بخش فرهنگ و نشرات اداره‌ی هلال احمر بلخ کار کرد. وی هم‌چنین در سال ۱۳۸۱ خورشیدی، سردبیر نشریه‌ی «جهان‌ِ نو» در بلخ و در سال ۱۳۸۹ خورشیدی، مدیر مسؤول ماه‌نامه‌ی «الف تا یا» که به پشتی‌بانی مالی عطامحمد نور (استان‌دار اسبق بلخ) به نشر می‌رسید، مشغول کار بود. (خلیق، ۱۳۹۵: ۱۵۳-۱۵۴)

از عفیف باختری، هفت مجموعه و گزیده شعر، به نام‌های: سنگ و ستاره (۱۳۸۲)، من با زبان دریا (۱۳۸۶)، با یک پیاله چای چطوری عزیز من؟ (۱۳۸۶)، دو بوسه سیب (۱۳۸۸)، صد غزل (۱۳۹۱) و پدر شعر جهان (۱۳۹۶) منتشر شده‌است. از این میان تنها کتاب آخر، با وجود این‌که توسط خود او برای چاپ آماده شده بود، پس از مرگ ناگهانی و غافل‌گیر کننده‌اش، در سال ۱۳۹۶ خورشیدی چاپ و منتشر شده است. (عفیف باختری، ۱۳۹۸: ۱۶)

دفتر «سنگ و ستاره» ، نخستین اثر به چاپ رسیده عفیف باختری‌ست که با استقبال گرمِ نسل جوان و شيفته‌گان شعر و ادبیات، روبرو شد. عفیف باختری، به عنوان ‌بهترین شاعر ده سال پسین افغانستان در جشنواره شعر معاصر (۱۳۹۵) شناخته شد و در جشنواره بین‌المللی شعر فجر (در ایران )، مقام ویژه کسب نمود. از دید نگارنده، درون مایه اشعار عفیف باختری را بیشتر: موضوعاتِ عاشقانه، اجتماعی، سیاسی و ایده‌های نیهیلیسم (پوچ‌گرایی) تشکیل می‌دهد.

جریان‌های پرخاش‌گرایانه در سروده‌های عفیف باختری

هرچند در سروده‌های عفیف باختری، شعر پرخاش‌گرایانه به وضاحت دیده نمی‌شود؛ اما نگارنده سعی کرده تا شعرهای پرخاشی و ابیات اعتراضی استاد عفیف را تشخیص نموده و رگه‌های پرخاش‌گرایانه آن‌را، به بحث و تفصیل بگیرد. 

استاد باختری در یکی از غزلیاتش، اوضاع زمانه را به باد انتقاد گرفته و اهلِ سکوت را با زبان پرخاش، انتقادی و پوچ‌گرایی، به اُلاغ (خر) تشبیه نموده و خود را مسافری دانسته که نباید در این ورطه‌ی گذرا، از چیزی بهراسد و پایش بلغزد:

سجاده باز نیست، هوای نماز نیست

یک برگ با بهار به راز و نیاز نیست

در طول خود چو چنبر این جاده‌ی سیاه

یلدا ترین شبانه‌ی دنیا دراز نیست

خالی‌ست… یک پرنده در آن پَر نمی‌زند

پاییز، فصل خواندنِ آهنگِ جاز نیست

مضحک‌ترین شباهت‌تان با اُلاغ چیست؟

در ذهن تان نشانه‌یی از اعتراض نیست

حاضر همیشه نیست به سازش سرشتِ مرد

سد بار اگر شکنجه شوم، نیست، باز نیست

(عفیف باختری، ۱۳۹۸: ۳۹)

سراینده، با استفاده از آخشیخ‌های شعری و زبان فخیم، بزرگ‌مردانی را که قبلا چون اسپانِ پیکاری بودند اینک چون خران بارکَش دانسته و شاعرانِ منزوی و ساکت را به بادِ انتقاد می‌گیرد و با کلام اعتراضی، مردم را به جادوگرانی تشبیه می‌کند که به‌جای استعانت و هم‌دلی، از آستین‌شان «مار» کشیده و بر جان خلایق می‌اندازند:

اسپان نه شیهه در صف پیکار می‌کَشند

خر گشته‌اند و بی هَیَجان بار می‌کَشند

معتاد چای و چرت و خیال‌اند شاعران

کنجی نشسته، غم‌زده سیگار می‌کَشند

همسایه‌گان به جای مدد، روزِ احتیاج

از آستینِ خائن خود مار می‌کَشند

گر نیستند گرم در افتادنِ نفاق

از چه میان ما و تو دیوار می‌کَشند؟…

(عفیف باختری، ۱۳۹۸: ۴۰)

عفیف باختری، از اندک شاعرانِ نوینی‌ست که از معشوق خویش انتقاد می‌نماید و با زبان پرخاش و مملو از بغض، وی را همانند محموله کالایی می‌داند که اهل ذوق و هوس را به خود جذب نموده و باعث تباهی عاشق می‌شود:

…صف بسته هوس‌باخته گان پُشت دکانت

محموله کالا شده‌ای در نظرم تو

چیزی است عیان درتو که از اوج تباهی

صد مرتبه بالا شده‌ای در نظرم تو

(عفیف باختری، ۱۳۹۸: ۸۵)

در نگاه عفیف، جهان هم‌چون منجلابی‌ست که هر دقیقه انسان را به ورای نابودی کشیده و طبیعت، دست در دست خلایق داده و در تلاش نابودی و نوشیدنِ خون وی (شاعر) است. باختری با زبان اعتراض، دوستان ریایی و اهلِ ستم را چون گَلۀ گرگانِ مست می‌داند که تشنه خون وی بوده و بر ضعیفی و طرز رفتار‌ش (در غیاب) می‌خندند:

گِردبادی آمد و در خود مرا پیچید و رفت

لکه ‌ابری غصه‌اش را بر سرم بارید و رفت

حلقه بسته گِردِ نعشم، گله گرگانِ مست

هرکه آمد، جرعه‌یی از خونم آشامید و رفت

از ضعیفی طرز رفتارم شبیه مست‌هاست

هرکه رد شد از کنارم، پشت‌ِ سر، خندید و رفت…

(عفیف باختری، ۱۳۹۸: ۱۰۷)

استاد باختری، با زبان سرشار از انتقاد و پرخاش، مشکل اساسی جامعه را در شکم‌پروری شاعران و نخبگان دانسته و خود را هاتفی می‌داند که آمال‌اش جز گفتن حقیقت نیست:

تا شاعران دچار شکم‌پروری شدند

احساس ها به سمت غلط رهبری شدند

ای باغ! از فسونِ کدامین کلاغِ پیر

آوازهای سبز تو خاکستری شدند…

باقی بقای عمر شما باد و راه‌تان

این‌ها حقایقی‌ست که یادآوری شدند

(عفیف باختری، ۱۳۹۸: ۱۲۲)

در ادامه، سراینده با زبان تند و پرخاش‌گرایانه، دوم شخص را (ممکن است هر کسی باشد) توبيخ نموده و مشروب جگر سوز و سیگار را بر وی ترجیح می‌دهد:

… طرحِ دگر که می‌کشم «آرامشِ شب و

یک کوچه و دو سه سگِ ولگرد» می‌کشم

خون است این‌که می‌دود… این خط سرخ نیست

خطی که دور نام تو نامرد می‌کشم

مشروب، هر قدر جگرم سوخت، می‌خورم

سیگار، هرچه بر سرم آورد، می‌کشم

(عفیف باختری، ۱۳۹۸: ۱۴۴)

در سطور بالا یادآوری شد که شعر اعتراضی را نمی‌توان مختص به پرخاش علیه حکومت ها و اشخاص عصیان‌گر تلقی کرد؛ بل هرگونه اعتراض را در شعر، می‌توان نوعِ شعر پرخاش‌گرایه به حساب آورد. روحیه پرخاش و مقاومتِ عفیف باختری را می‌توان در غزل مثنوی‌ها و سروده‌های نوین وی، بیشتر مشاهده کرد. باختری، تقریبا در تمام سروده‌های خویش، نسبت به «زن» عقیده واحدی داشته و زن‌ستیزان را با زبانِ تندِ واژه‌ها توبیخ می‌کند. شرایط اسفبار افغانستان و اوضاعِ نامناسب بانوان این ممکلت را به تصویر کشیده و آزاده‌گان را به بالا کردنِ پرچم مادر (زن)، این‌گونه تشویق می‌نماید:

این‌جا به‌جز شکنجه و توهین چه دیده زن؟

غیر از شب و سیاهی سنگین چه دیده زن؟

این‌جا در این معامله‌آبادِ مردها

در سینه غیر عقده‌ی دیرین چه دیده زن؟

زد تکیه بر سریر سعادت برادران

این‌جا به‌جز مقام فُرودین چه دیده زن؟

تا پرده یک‌سو می‌زند از روزنِ امید

جز یک فضای خالی و غمگین چه دیده زن؟

باید به پاس حرمت مادر به پای خاست

بر شأن زن فزود، از احساسِ درد کاست

باید به مِهرِ زن همه را پای‌بند ساخت

تا زنده‌گی‌ست پرچمِ حق را بلند ساخت

(عفیف باختری، ۱۳۹۸: ۲۱۰)

استاد باختری، با شِکوَه و آه، از مردمان سرزمین خویش، می‌خواهد قصد مهاجرت کند؛ اما انکار کسی افسار اسپ‌اش را گرفته و نمی‌گذارد تا وی را به آن‌طرف مرزهای که پر از اسپیدار هاست، برود. او منتظر است تا خورشید دوباره طلوع نموده و سیاهی ها را محو سازد:

وای من دل‌واپسم، دل‌واپسم

پس به اصل خود چه می‌دانم رسم …

گاه گریَم، در دل اما، های‌های!

گاه گویم در دل اما، وای‌وای!

وای وِل سازید اسپم را از گزند

تا گریزم از دو دیوارِ گزند

گر دیاری پشت این دیوار هاست

سرزمینِ سبزِ اسپیدارهاست

گر خدایی بر فراز بام هست

آفتابی آن سویی این شام هست…

(عفیف باختری، ۱۳۹۸: ۲۱۱-۲۱۲)

در ادامه، با زبان تند و پرخاشی، خود را به سگی تشبیه کرده که مدام در زیر باران‌ها و روی جاده‌ها خوابیده و اصلاً به فکرِ فرار و نجاتِ جانِ خویش نیست:

…خودم کجا و نگاهم رهاست تا به کجا؟

ببین که وسعتِ دیدم که تا کجاها نیست

سگی که روی سرگ خفته است در باران

سگِ بدی‌ست، به فکر فرار حتی نیست…

(عفیف باختری، ۱۳۹۸: ۱۹۹)

شاعر، کنش‌های حاکمان و سیاست‌مدارانِ خون‌خوارِ وقت افغانستان را انتقاد نموده و آنان را به گرگی مانند می‌کند که همیشه در فکر شکارِ نخبگان و اهل فرهنگ اند:

…دنبال یک شکار دگر نقشه می‌کشد

گرگی که پشت میز فرو رفته در خیال

هی می‌زنند مدرسه‌ها زنگ زنده‌گی

هی می‌دهند مورچه‌ها دانه انتقال

(عفیف ‌باختری، ۱۳۹۸: ۱۹۳)

بیشترین سروده‌های عفیف باختری، عاشقانه و اجتماعی بوده و کمتر واژه‌های از قبیل: «تفنگ، فشنگ، نزاع،…» به چشم می‌خورد. باختری با زبان پرخاش و روحیه انتقادی، اوضاع منطقه و جهان را اسفناک دانسته و دنیا را چون جنازه طفلی می‌داند که بر روی شانه باد (هیچ) است. سپس، ضرب‌المثل معروفی را که می‌گویند: «با یک گُل بهار نمی‌شود» را به خود مرتبط نموده و چنین می‌گوید: اگر هزار مرتبه در خویشن بهار و سرسبزی ایجاد کنم، باز هم محال است که دنیا با یک درخت، آباد و سرسبز شود:

…صدا، صدای فشنگ است و دود، دودِ تفنگ

جهان جنازه طفلی‌ست، روی شانه‌ی باد

هزار مرتبه در خود اگر بهار کنم

به یک درخت که دنیا نمی‌شود آباد…

به بی‌زبانی برگی که روی باد افتاد

هزار دایره از دست زندگی فریاد…

(عفیف باختری، ۱۳۹۸: ۱۷۹)

نتیجه‌گیری

با توجه به آن‌چه گفته شد، می‌توان چنین نتیجه گرفت: یکی از جریان‌های که از قدیم تا حال وجود داشته و شاعران و نویسنده‌گان فارسی‌گوی در آن طبع‌آزمایی نموده‌اند؛ شعر اعتراضی و پرخاش‌گرایانه می‌باشد. با آن‌که بیشتر اشعار عفیف باختری عاشقانه، اجتماعی،.. است، بازهم رگه‌های از شعر اعتراضی در سروده‌های وی دیده می‌شود. عفیف با زبان ملایم و بعضاً بی‌پیرایه و تند، اوضاع و احوالِ اجتماعی، سیاسی و فردی منطقه و جهان را با دید منتقدانه، به‌باد انتقاد می‌گیرد.