بررسی ویژگی‌های داستان‌ معاصر افغانستان

مبارزه با فردسالاری و زورگویی در رمان افغانستان: پس از جنگ‌های داخلی ما شاهد اشخاصی هستیم که در مناطق مختلف به زورگویی و ستم بر مردم پرداخته و رمان نویسان مختلف سعی‌کرده‌اند که در برابر این زورگویی‌ها، بنویسند، از جمله تقی بختیاری با رمان «بلوای خفتگان» سعی می‌کند در برابر این زورگویی‌ها ایستاد شود.

هدف داستان قسمت اساسی یک داستان است، «داستان به صورت عموم عناصر مهم زیادی دارد و از جمله مهم‌ترین بخش‌های یک رمان، مسئله شخصیت است که باید نویسنده به صورت کامل شخصیت را در نظر داشته باشد که خصوصیات ادبی در آن رعایت شود  زیرا شخصیت بار داستان را به دوش می‌کشد و مسیر داستان براساس خلق و خوی وی شکل می‌گیرد. شخصیت عبارت است از: «شخص ساخته شده‌ای (مخلوقی)که در داستان، نمایشنامه و فیلم‌نامه ظاهر می‌شوند، شخصیت می‌نامند.» (میرصادقی، 1394، ص 350)

داستان با تحولاتی آغاز می‌شود که طی آن افغانستان حاکمیت‌های متفاوت را از سر گذراند و با تجربه جنگ‌های پی‌هم وارد قرن بیست و یک شد. کمتر از یک قرن قبل مردمی که زمین‌های حاصل‌خیز و هموارشان مصادره شده بود، به نقطه‌ای در کوه‌پایه‌های مرکزی پناه آورده و قریه «بلاق‌دره» را بنا نهادند. داستان با شرح دشواری‌های زندگی در این قریه آغاز می‌شود. دشواری‌هایی که صرفاً زاده قهر و خشونت طبیعت نیستند، بلکه عامل عمده آن سلطه انسان بر انسان است.

سیدمردان‌شاه آخوند، از قریه «شش‌دره» سعی دارد بلاق‌دره‌ای‌ها را تحت قیمومیت خودش نگهدارد. او به این منظور تلاش می‌کند که مردم بلاق‌دره به مسجد و قبرستانی که در قریه او و از آن اوست، وابسته بمانند؛ اما ناگهان قحطی فرا می‌رسد و سرما در «بلاق‌دره» جان شانزده تن را می‌گیرد. قدم زوار، خسته از انتقال مرده‌ها به قبرستان قریه مجاور و به رسم اعتراض تابوت منقش به آیات قرآنی را آتش می‌زند.

آنچه در این مبارزات نقش برجسته‌ای دارد، حوادثی است که در مسیر شخصیت اصلی داستان رخ می‌دهد، «حوادثی که پیش از صحنه آغازین داستان رخ‌داده و حوادثی که در طول داستان رخ می‌دهند، در حکم گره افکنی می‌باشند.» (حداد (2)، 1396، ص 145)

رمان نویسان زیادی در طول این دوره‌ها به مبارزه به فردسالاری پرداخته‌اند، مانند سیامک هروی در «سرزمین جمیله و در رکاب عشق» به این مسئله پرداخته‌اند که بیانگر اهمیت این موضوع در رمان‌های افغانستان است.

مدرنیته در رمان افغانستان: پس از بررسی‌های کلی در خصوص وضعیت نویسندگی در افغانستان می‌توان گفت که رمان‌ها و داستان‌های بلند پانزده سال پسین، می‌توانند برهان قاطعی باشند بر این ادعا که رمان نمرده است و رمان در ادبیات ما سرنوشت نیکو وبالنده‌ی خواهد داشت. با وجود فقر و گرسنگی، جنگ‌های داخلی و برادرکشی انسان، مردم افغانستان را از لذت زندگی مدرن دور کرده است و مهاجرت و زندگی در غربت روشنفکران آن را به اوضاع زندگی در دنیای مدرن و تبعات مثبت و منفی آن آگاه کرده است.

به تناسب حاکمیت این دو نگاه، دو رویکرد و نگرش کلی در رمان‌نویسی افغانستان حاکم است: یکی نگرش سنتی و بومی که اغلب در میان نویسندگان مقیم و گاه مهاجر در کشورهای همسایه افغانستان چون ایران و پاکستان در جریان است و در حیطه ادبیات پایداری و مقاوت قرار دارد و به بازنمایی موقعیت افغانستانی‌ها در کوران تهاجم کشورهای مختلف غربی و تقویت هویت ملی گرایش دارد و دیگری جریان‌های نوظهور که به تبعیت از فرهنگ مدرنیته در غرب و آشنایی با مظاهر آن درکشورهای دیگر در میان گروه ادبای مهاجر و مقیم در کشورهای غربی با ایران دیده می‌شود. ازاین‌رو با وجود آنکه عنصر بنیادین یا درونمایه اصلی رمان‌نویسی افغانستان خواه ناخواه متأثر از جنگ و مقاومت است، هویت بحران زده انسان افغان در کشاکش دستاوردهای مدرنیته به سختی تقلا می‌کند تا راه فراری برای زندگی خویش بیابد. (قاسم زاده، 1394، ص 201)

رئالیسم جادویی در رمان افغانستان: رئالیسم همان واقعیت انگاری است و بیان واقعیات و شخصیت‌های واقعی در رمان است و رئالیسم جادویی درواقع همان واقعیت‌هایی است که زاییده تخیلات افراد است و در جامعه واقعی حضور دارند، مانند کتاب «در رکاب عشق» و حضور «مانی» در آن تعیین کننده رئالیسم جادویی در این رمان است. جدای از این کتاب، در گذشته نیز رئالیسم جادویی در رمان افغانستان جایگاه ویژه‌ای داشته است.

ببرک ارغند به‌عنوان نویسنده یی پر کار با چاپ وانتشار «بابه مراد و اسپی که اصیل نبود» در سال (1383) بار دیگرثابت کرد که راه دیگری سوای راه داستان‌نویسی سال‌های پنجاه و شصت خورشیدی برگزیده است و دیگرمیل به نوشتن به شیوه واقع‌گرایی سوسیالستی و داستان‌های تبلیغاتی ندارد و حتی بی میل نیست که گاهی به شیوه رئالیسم جادویی نیز بنویسد.«گفتنی است که کلیه آثار شایسته و پذیرفتنی دهه هفتاد و هشتاد در بیرون کشور پدید آمده‌اند وکسانی که بر آثار آفرینشی برون مرزی ما، مهر ضعف تأ لیف و سوء شکل رامی‌کوبند بایسته است تا به واهی بودن داوری‌هایشان اقرار کنند». (انوشه، 1378، ص 386)

تعیین کننده مفهوم رمان‌ها در افغانستان پیرنگ آن می‌باشد که در مسیر داستان ما با شخصیت‌های خیالی روبرو هستیم که وارد جامعه شده‌اند و در داستان نقش دارند، درواقع در هر داستان مهم‌ترین بخشی که می‌توان در نظر گرفت، مسالۀ پیرنگ می‌باشد که نویسنده تلاش می‌کند، داستان اصلی خود را بر محور آن بچیند و مسیر داستان را همین عنصر تشکیل می‌دهد. درواقع پیرنگ «وابستگی موجود میان حوادث داستان را به‌طور عقلانی و منطقی تنظیم می‌کند.» (میرصادقی، 1392، ص 189)

کاربرد زبان ساده در رمان افغانستان: رمان درواقع از نمونه‌های آثار منثور در ادبیات می‌باشد، «نثر زبان مقاله‌ها، سفرنامه‌ها، قصه، داستان کوتاه و رمان است. قدما برای نثر انواع مختلف قائل بودند و آن را به نثر خطابه، نثر مُرسل و نثر فنی تقسیم می‌کردند. نثری که امروز در داستان‌نویسی به کار می‌رود، به دو نوع نثر گفتاری و نثر نوشتاری تقسیم می‌شود.»(میرصادقی، 1391، ص 132)

در کنار زبان داستان، آنچه می‌تواند در تأثیرپذیری کلمات و نگارش نویسنده مؤثر تمام شود، مسئله لحن می‌باشد، این موضوع با زبان و لهجه تفاوت زیادی دارد و به‌نوعی می‌توان گفت که هیچ شباهتی عمیقی در این دو مسئله موجود نمی‌باشد، در تعریف زبان داستان می‌توان روی کلمات، لهجه و کاربرد اصطلاحات خاص منطقه‌ای اشاره کرد، اما در لحن حالت روحی و روانی شخصیت را می‌توان نشان داد.

«لحن درواقع ایجاد فضا در کلام است، شخصیت‌ها در زبان خود را بیان می‌کنند و به خواننده می‌شناسانند؛ و ازاین‌رو لحن، مفهومی نزدیک به سبک دارد، شخصیت‌ها را از طریق لحن آنان می‌شناسیم و با آنان رابطه ایجاد می‌کنیم، البته گاهی یک شخصیت واحد ممکن است لحن‌های مختلفی داشته باشد. به هر حال لحن نقطه نظر نویسنده نسبت به موضوع داستان است. لحن می‌تواند رسمی، غیررسمی، صمیمانه، مؤدبانه، جدی، طنزپرداز و.. باشد و ازاین‌رو لحن با تأثیرگذاری داستان رابطه دارد.» (شمیسا، 1386، ص 175)

رمان معاصر افغانستان از زبان ساده و دور از تکلف و استعارات کهن می‌باشد و لحن آن نیز اغلب با برگرفتن از فضای اصلی داستان، صمیمانه، ادبی و رسمی است.

زاویه دید در رمان معاصر افغانستان: «راوی در لغت به معنای روایت کننده، و در اصطلاح ادبیات کسی را گویند که داستان را روایت می‌کند. به سخن دیگر راوی، شخصیتی است که تویسنده، حوادث داستان را از زبان او نقل می‌کند و به‌طور کلی یا اول شخص (من) است یا سوم شخص.» (داد، 1395، 229)

در رمان معاصر افغانستان ما از هر نوع زاویه دید در داستان‌ها مشاهده می‌نماییم و برخلاف داستان‌های کهن که اغلب شخص سوم راوی بود و سفرنامه‌ها که شخص اول راوی بود، دررمان معاصر افغانستان اغلب به صورت ترکیبی کار شده است؛ مانند داستان روسپی‌های نازنین از منوچهر فرادیس:

داخل خانه شدم، دو بار با همان صدای لرزان سرفه کرد، چند ثانیه نگذشته بود که چند زن و دختر روی صفه جمع شدند و به من نگاه کردند.

پیرمرد رفت در یک بغل صفه نشست و شروع کرد به چرس پر کردن، نمی‌دانستم به حدس‌های اتکا کنم یا منتظر حادثۀ بعدی باشم؟ پیرمرد گفت:

چند وقت بود که پشتت بودم…

این‌ها همه‌شان در خدمت استند. (فرادیس، 1394، ص 83)

یا رمان در رکاب عشق از سیامک هروی که شخص سوم یا دانای کل راوی است.

«مردمان زیادی کمر به دفاع از شهر خود بسته بودند یکی از آن‌ها پهلوان مزدا بود که با مردان دلیری، درست در سمچی، زیر پای چنگیز منتظر پختگی شب بود تا بر قشون او شبیخون بزند.» (هروی، 1400، صص 209 – 210)

نتیجه گیری

رمان‌نویسی در افغانستان راه پر خم و پیچی را گذرانده و در طول دوره حیاتش در این سرزمین حکایت‌های از غم و شادی‌های این سرزمین داشته است؛ و زبان و ادبیات مارا هر چه پربارتر ساخته است. هنوز هم راهی درازی را در پیش دارد تا جایگاهش را در ادبیات این سرزمین بیابد. رمان به‌طور کل ادبیات داستانی در افغانستان توسعه‌نیافته است. این توسعه‌نیافتگی دلایل متعددی دارد که می‌توان از چند امر نام برد. فقدان مخاطب، غم نان و هزینه زندگی، نبود حمایت نویسندگان از سوی دولت، فقدان چتر حمایتی ناشرین، با آن‌هم تلاش‌های شخصی داستان‌نویسان و رمان نویسان برای خلق آثار و تولید ادبیات خلاق مثل داستان و رمان همیشه غنامندی را ایجاد کرده است.؛ که خوشبختانه رمان با تمام وسعت و ویژگی خودش راهش را ادامه داده است و ما رمان‌های بسیار خوب در سطح منطقه و حتی جهان داشتیم. رمان در افغانستان عمری نزدیک به 100 سال را می گذراند و در این جریان با حوادثی که در این کشور رخ‌داده است ازاین‌روند حکایت‌های داشته است. از جمله ویژگی‌هایی که امروزه در رمان افغانستان شاهد هستیم، واقع انگاری، زبان ساده، پیروی از قواعد دستوری، زاویه دیدهای متنوع، کاربرد رئالیسم جادویی و مدرنیته در داستان‌ها و همچنان کاربرد زبان اروتیک در بخشی از داستان‌ها که نشان از قدرت کلام نویسندگان معاصر ما دارد و باعث رشد زبان و ادبیات ما شده است.

در کل از داستان‌های تعیین شده نتیجه می‌گیریم که ادبیات معاصر افغاانستان در عرصه رمان‌نویسی حرف‌های زیادی برای گفتن دارد و نویسندگان زیادی در این عرصه تلاش های قابل توجهی داشتند، از جمله رهنورد زریاب که نماد داستان معاصر افغانستان است و با توجه به سبک‌های مختلفی که داستان نوشته است، توانسته است، در بین رمان نویسان افغانستان از جایگاه خوبی برخوردار باشد، همچنان خالد حسینی در رمان «بادبادک باز»، توانسته است که یک بخش تاریخی بزرگ افغانستان رابه خوبی نشان دهد و رمان‌های سپوژمی زریاب نیز نماد دردها و مشکلات مردم افغانستان می‌باشد. داستان‌های اکرم عثمان نیز برگرفته از جامعه افغانستان است و رمان هزار خانه خواب و اختناق نیز مشکلات عدیده مردم را به زبانی تند بیان داشته است، از جمله ویژگی‌های مشترک این داستان‌ها، توجه به مشکلات اجتماعی، اختلاط زبان عامیانه و ادبی و روایت‌های یکسان می‌باشد که اغلب از دید سوم شخص به داستان نگریسته است و از لحاظ پرداخت‌های هنری نیز تمام ارکان داستانی به خوبی رعایت شده است.