بازتاب اسطوره‌‌های آریایی در سروده‌های نظامی گنجه‌یی

یادآوری نام‌های شخصیّت‌های، شاهان و پهلوانان اسطوره‌ای آریایی

در سروده‌های نظامی گنجوی از شخصیّت‌ها، شاهان و پهلوانان اسطوره‌ای آریایی به فروانی یاد شده‌است. این یادآوری بیش‌ترینه با تلمیح‌بستن به داستان‌های کهن آریایی شکل گرفته است. کیومرث، سیامک، جمشید، فریدون ایرج، کیقباد، کیکاووس، کیخسرو، رستم، اسفندیار، فرامرز، بهمن، سیاووش، ویسه و مانند آنان، از نام‌هایی‌اند که در سروده‌های او کاربرد دارند.

در این‌جا بیت‌هایی که این نام‌ها در آن‌ها بازتاب یافته اند به عنوان نمونه برگزیده شده‌اند:

الف: شخصیّت‌ها و شاهان اسطوره‌یی- داستانی

کیومرث و سیامک: کیومرث در اسطوره‌های آریایی نخستین انسان و نخستن شاه پیش‌دادی است که شهر بلخ را ساخته است. پسرش سیامک در نبرد با دیوان کشته شده‌‎است. (صدیقیان، صص 12 – 13)

نظامی در هفت‌پیکر، از زبان موبد پیری خطاب به بهرام گور می‌گوید:

میوۀ نو تویی سیامک را/ یادگار اردشیر بابک را

تا کیومرث از سریر و کلاه/ می‌رود نسبت تو شاه به شاه (نظامی، 654)

نظامی از زبان ملک سریری به اسکندر می‌گوید:

کیومرث از خیل تو چاکری/ فریدون ز ملک تو فرمان‌بری (نظامی، 1030)

جمشید و فریدون: جمشید در اسطوره‌های آریایی ازشاهان پیش‌دادی و نخستین کسی است که آیین شاهی و جشن نوروز را بنیاد گذاشته است (صدیقیان، صص 91 – 92) و سرانجام ضحّاک تازی او را از اورنگ شاهی برانداخت (صدیقیان، ص 118) فریدون در این اسطوره‌ها از تخمه‌ی جمشید و از شاهان پیش‌دادی آریاناست که به یاری کاوه آهنگر در برابر ضحّاک ماردوش دست به قیام زد و سرانجام بساط فرمان‌روایی ضحّاک را از سرزمین آریانا برچید و خود بر تخت شاهنشاهی نشست. (صدیقیان، ص 195)

نظامی در مخزن‌الاسرار داستان فریدون با آهو را به نظم کشیده است که با این بیت‌ها آغاز می‌شود:

صبح‌دمی با دو سه اهل درون/ رفت فریدون به تماشا برون  (نظامی، ص 73)

نظامی در ستایش ابوجعفر محمّد بن ایلدگز، او را فریدون و جمشید دوم و برتر از آنان می‌داند.

فریدون دوم، جمشید ثانی/ غلط گفتم که حشو است این معانی

فریدون بود طفلی گاوپرورد/ تو بالغ‌دولتی، هم شیر هم مرد

ستد جمشید را جان مار ضحّاک/ ترا جان بخشد اژدرهای افلاک

گر ایشان داشتندی تخت با باج/ تو تاج وتخت می‌بخشی به محتاج (نظامی، 135)

نظامی گنجوی به همین‌گونه در ستایش مظفّرالدّین قزل ارسلان، او را نیز به  فریدون و جمشید مانند کرده است:

اگر خود مار ضحّاکی زند نیش/ چو در خیل فریدونی میندیش…

چو دانستم که این جمشید ثانی/ که بادش تا قیامت زنده‌گانی

اگر برگ گلی بیند در این باغ/ به نام شاه آفاقش کند داغ (نظامی، 139)

ایرج: در اسطوره‌های آریایی کوچک‌ترین پسر فریدون است که به دست دو برادرش سلم و تور کشته شده است.(صدیقیان، صص 222 – 223)

نظامی در بیان لحن بیست نهم باربد (کین ایرج) چنین سروده است:

چو کردی کین ایرج را سرآغاز/ جهان را کین ایرج نو شدی باز (نظامی، 247)

کی‌قباد، کی‌کاووس، کی‌خسرو و سیاووش: کی‌قباد نخستین شاه کیانی است و پیش از پادشاهی خود در البرزکوه بود. رستم او را از البرز با خود برد و به تخت پادشاهی نشاند. (میرعابدینی، صص 22 – 23) کی‌کاووس دومین شاه کیانی (میرعابدنی، ص 31) و سیاووش یکی از فرزندان اوست که به دست افراسیاب کشته شد و پسری از او به جا ماند به نام کی‌خسرو که پس از کی‌کاووس بر تخت شاهنشاهی آریانا نشست. (میرعابدینی، ص 36)

نظامی در داستان کشته‌شدن سرهنگان دارا به دست اسکندر چنین می‌گوید:

نسب‌نامۀ دولت کی‌قباد/ ورق بر ورق هر سویی برده باد (نظامی، 955)

و در هنگام نشاط‌کردن اسکندر با کنیزک چینی از زبان اسکندر چنین گفته است:

بیا تا نشینیم و شادی کنیم/ شبی در جهان کی‌قبادی کنیم

و در ستایش ممدوح خود گفته است:

ز کاووس و کی‌خسرو و کی‌قباد/ تویی پیشدادی بِه از پیشداد (نظامی، خمسه، 1180)

نظامی در داستان خسرو و شیرین در انجام کار خسرو از کی‌خسرو چنین یاد می‌کند:

فلک گر ممکلت پاینده دادی/ ز کیخسرو به خسرو کی فتادی (نظامی، 391)

و در ستایش شروان‌شاه اختسان فرزند منوچهر گفته است:

شروان‌شهِ آفتاب‌سایه/ کی‌خسرو کی‌قباد‌پایه (نظامی، 445)

در بخشی از داستان خسرو و شیرین، که فرهاد با شنیدن خبر دروغ مرگ شیرین خود را از کوه می‌افکند، نظامی با زبان اندرزگونه از سیاووش چنین یادآور شده است:

بسا خونا که شد بر خاک این دشت/ سیاووشی نرُست از زیر این طشت

هر آن ذرّه که آرد تندبادی/ فریدونی بوَد یا کی‌قبادی (نظامی، 283)

و در بیان سی لحن باربد، لحن بیست‌وهشتم (کین سیاووش) را چنین به نظم در آورده است:

چو زخمه راندی از کین سیاووش/ پر از خون سیاووشان شدی گوش (نظامی، 247)

ب: پهلوانان اسطوره‌یی – حماسی آریایی

در سروده‌های نظامی از نام‌های پهلونان اسطوره‌یی – حماسی آریایی به فراوانی یاد شده است. از آن‌جمله در این مقاله نمونه‌های بیت‌هایی را که در آن‌ها از زال، سام، رستم، فرامرز، اسفندیار، بهمن، آرش، گیو و غیره نام برده شده است، برمی‌گزینیم:

دربیت‌هایی از گفت‌وگوی اسکندر با پیری جهان‌دیده ایرانی پس از نشستن بر تخت دارا، آمده است:

چنین گفت رستم فرامرز را/ که مشکن دل و بشکن البرز را

همین گفت با بهمن اسفندیار/ اگر نشکنی، بشکنی کارزار

شنیدم که رستم سوار دلیر/ به تنها تکاپوی کردی چو شیر…

چنان بود پرخاش رستم درست/ که لشکرکشان را فگندی نخست…

کجا رستم و زال و سیمرغ و سام/ فریدونِ فرهنگ و جمشید جام (نظامی، 966)

و از زبان بهرام در سرزنش لشکریانش می‌گوید:

این زند لاف کایرجی گهرم/ وآن به دعوی که آرشی‌هنرم

این ز گیو، آن ز رستم آرد نام/ این به کنیت هژبر و آن ضرغام (نظامی، 679)

و در ستایش اتابیگ اعظم ابوبکر بن محمّد می‌گوید:

به رستم‌رکابی روان کرده رخش/ هم اورنگ‌پیرای و هم تاج‌بخش

هر آنچ او نموده گهِ کارزار/ نه رستم نموده، نه اسفندیار (نظامی، 866)

در اسکندرنامه در نامه‌یی که دارا به اسکندر می‌فرستد، چنین به اصل و نسب خود می‌بالد:

گر اسفندیار از جهان رخت بُرد/ نسب‌نامۀ من به بهمن سپرد

وگر بهمن از پادشاهی گذشت/ جهان‌پادشاهی به من باز گشت

به جز من که دارد گهِ کارزار/ دل بهمن و زور اسفندیار

به من می‌رسد بازوی بهمنی/ که اسفندیارم به رویین‌تنی (نظامی، 939)

آیین‌های اسطوره‌یی و باستانی آریایی

الف: برپایی جشن نوروز از سوی جمشید

جم، نخستین شاه پیشدادی آریاناست که در هنگام تاج‌پوشی‌اش از اثر تابش آفتاب  بر تاج وی روشنی‌ خیره‌کننده‌ای از آن پدید آمد و از آن جهت(شید) را که به معنای روشنی است بر نام او افزودند و جمشیدش گفتند و در همان روز جشن بزرگی را به پا کردند و آن را نوروز نام نهادند. (مسلمی‌زاده، 84 – 85) نظامی گنجوی در توصیف صبح و برآمدن خورشید به این موضوع چنین اشاره کرده است:

سر از البرز بر زد جرم خورشید/ جهان را تازه کرد آیین جمشید (نظامی، 161)

ب: آیین آریایی باج برسم یا برسم‌گرفتن

آیین آریایی برسم‌گرفتن به معنای دعاخواندن و سپاس‌گزاردن برای نعمت‌های خداوند است و آن چنان بوده‌است که  شاخه‌هایی از اناربن را به درازی یک وجب می‌بریدند و می‌شستند و آن شاخه‌ها را در هنگام شستن تن، خوردن و زندخوانی و همۀ نیایش‌ها بر دست می‌گرفتند. به روایت نظامی در داستان خسرو و شیرین، این رسم را خسرو نیز بر پا می‌کرده است و شرح می‌دهد که باج برسم چنان بوده که هنگام گستردن خوان برای شاهان، موبد در حال خواندن نسک و به دست‌گرفتن برسم، خورش‌ها را چاشنی و نیک و بد را تعیین می‌کرده و آن‌گاه شاه از آن خورش می‌خورده است. (مسلمی‌زاده، 85)

نظامی صحنه پذیرایی ویژه خسرو را از مهین‌بانو چنین به تصویر می‌کشد:

چو آمد وقت خوان، دارای عالم/ ز موبد خواست رسم باج برسم

به هر خوردی که خسرو دست‌گه داشت/ حدیث باج برسم را نگه داشت

حساب باج برسم آن‌چنان است/ که او بر چاشنی‌گیری نشان است

اجازت باشد از فرمان موبد/ خورش‌ها را که این نیک است و آن بد (نظامی، 191)

ج: آیین آریایی شکرانه و وقف آتش‌خانه‌ ساختن

آیین شکرانه و وقف آتش‌خانه ساختن یکی از آیین‌های باستانی آریایی بوده (مسلمی‌زاده، 85) که نظامی گنجوی به آن در جایی که شاپور شیرین را نزد میهن‌بانو باز می‌آورَد اشاره کرده است:

بسی شُکر و بسی شُکرانه کردند/ جهانی وقف آتش‌خانه کردند (نظامی، 197)

البته در داستان خسرو وشیرین، به آیین‌‌های باستانی دیگر آریایی مانند آیین‌های خواستگاری و کابین‌بستن و به‌خاک‌سپاری و سوگواری نیز اشاره شده‌است، که بسیاری از آن‌ها با تغییراتی بیش و کم هنوز هم در سرزمین ما رواج دارند.