دغدغه‌های شاعرانه در جغرافیای زبان پارسی – گفتگو ویژه با سید محمد جواد شرافت

در شعر آیینی امروز، به‌ویژه بین شاعران جوان افغانستان، چه خالی‌گاهی می‌بینید که احساس می‌کنید باید جدی‌تر گرفته شود؟

در شعر آیینی باید شعریت اثر در اوج باشد یعنی به بهانه این که من دارم حرف‌های مقدسی می‌زنم نباید از فضای ادبی کار کوتاه بیایم و کم بگذارم. شاعر باید تمام تلاش خود را بکند تا بهترین اثری که می‌تواند را در فضای ادبی منتشر کند. بهترین شعرهای روزگار ما باید بهترین شعرهای آیینی باشد. کمااینکه در تاریخ ادبیات ما نیز همین طور بوده؛ خیلی از شاه‌کارهای ادبی ما آثاری است که مربوط به ادبیات آیینی، عرفانی و توحیدی هستند. از لحاظ دینی و آیینی هم مباحث معرفتی بسیار اهمیت دارند؛ یکی از فقرهای ما این است که خیلی انس با منابع دسته اول نداریم برای خودمان و بزرگ‌تر شدن جهان درون‌مان خیلی از آیات و روایات بهره نبرده‌ایم. بهره‌ای که باعث می‌شود جهان شعر هم بزرگ‌تر، جاری‌تر، ماندگارتر و تاثیر گذارتر باشد. مباحث معرفتی در حوزه شعر آیینی بسیار مهم است اینکه زندگی علما، صلحا و شهدا را مطالعه کرده باشیم و زیست مومنانه آن‌ها را درک کرده باشیم بسیار اهمیت دارد. آشنایی با ادعیه و زیارات، فراوان‌فراوان حرف‌های عمیق انسانی و الهی به ما هدیه می‌دهد که باعث می‌شود زندگی ما خیلی فطری‌تر، الهی‌تر و روشن‌تر شود. در امتداد زندگی، شعر هم تغییر می‌کند؛ نمی‌خواهیم این مضامین را تزریق کنیم در شعر باید با این مضامین زندگی کرد سپس در شعر هم این مضامین جریان پیدا می‌کند.

اما علاوه بر این دو نکته وقتی می‌گوییم شعر آیینی افغانستان، اگر واقعا شاعران خوب افغانستان با آن فرهنگ و زیست خاص مردم افغانستان بزرگ شده باشند باید شعرشان با منی که سال‌ها در قم بودم تفاوتی داشته باشد. گاهی اوقات نه تنها در انتخاب کلمات خاص یا نحو گفتار، بلکه در زاویه دید، مضمون‌یابی، حتی موضع شاعر و یا برخی موضوعات خاص که در افغانستان ممکن است اولویت داشته باشد؛ مجموع این موارد برای من بکرتر و تازه‌تر است. نگاه کردن از پنجره‌ی شعر یک شاعر افغانستانی به موضوعات مذهبی برای من اهمیت دارد و شعر را برایم شاخص‌تر می‌کند.

اهالی ادبیات و مردم ایران چقدر ادبیات افغانستان را می‌شناسند؟ آشنایی با شعر و ادبیات افغانستان چه آورده‌ای برای ادبیات ایران خواهد داشت؟

در این‌باره حرف بسیار است و نیاز به پژوهش جدی‌تری دارد. اما فکر کنم این مورد بسیار حداقلی باشد. مواردی هم در ذهنم دارم مثلا در برنامه چاووش (شبکه چهار) شبی که میزبان اهالی ادبیات افغانستان بودم؛ آقای کاظمی از شعر و ترانه افغانستان یاد کرد و نمونه‌هایی را معرفی کرد که بسیار جذاب بود. هم خودم بازخوردهای خوبی دیدم و هم بعدا آقای کاظمی از بازخوردهای مردم تعریف می‌کردند که مردم کوچه و بازار از این برنامه و شعر و ترانه‌های معرفی شده استقبال کردند. این برنامه گواه آن است که مردم ایران آشنایی چندانی ندارند اگر این آشنایی با آداب و رسوم و شعر و ترانه‌های ماندگار افغانستان اتفاق بیفتد برای مردم ایران جذاب خواهد بود. در میان علاقمندان جدی شعر زیاد مواجه شدم که مردم ایران با اشعار و تک بیت‌های شاعران افغانستان مانوس‌ باشند.

سال 1396 بود که با جمعی از دوستان شاعر به سفری ادبی-زیارتی رفته بودیم؛ در راه برای دریافت سوخت به مشکل خورده بودیم. به فردی برخوردیم که به شوخی یا جدی به ما بنزین نمی‌داد وقتی متوجه شد که همه‌ی جمع شاعرند این بیت را خواند: «و آتش چنان سوخت بال و پرت را/که حتّی ندیدیم خاکسترت را» و سوال کرد که شاعرش کیست(؟!) و ما پاسخ دادیم: محمدکاظم کاظمی. خیلی خوش‌حال شد از اینکه شاعرش را می‌شناختیم و با ذوق شعر را کامل خواند و به آقای کاظمی بسیار ارادت داشت؛ آنجا دوستان شاعر هم شعر خواندند و البته که بنزین هم گرفتیم. این نمونه‌ای از انس مردم ایران با شعر، به ویژه شعر شاعران شاخص افغانستان بود که باید بهتر و بیشتر از این هم باشد. اگرچه شاید شعر دغدغه اول مردم نباشد و حافظه جمعی مردم ما از شعر کم کم خالی شده باشد اما باید فضایی ایجاد شود که این مساله تلطیف شود؛ که هم شامل شعر شاعران ایران می‌شود و هم شاعران افغانستان.

وضعیت زبان فارسی را در جغرافیای تمدن پارسی چگونه می‌بینید؟ فرهنگیان هم‌زبان ما در ایران چه نگاهی دارند؟ وظیفه ما چیست؟

ما شاعرها به عنوان نگهبان و به عنوان سرداران این میدان، می‌توانیم نقش پر رنگی داشته باشیم. در نخست باید خود ما به زبان و ادبیات فارسی ارج بنهیم و احترام بگذاریم. گاهی این احترام بین شاعران هم دیده نمی‌شود؛ امروزه فضای مجازی ادبیاتی را ترویج می‌دهد که ممکن است بخشی از آن به زایایی و پویایی زبان کمک کند اما بخش دیگر آن منجربه تمسخر زبان می‌شود که باید به آن توجه داشت. ما اگر بتوانیم استعدادهای ادبی بالقوه در ادبیات افغانستان، ایران و تاجیکستان را تربیت کنیم و حتی به لحاظ کمی شاعران بیشتری داشته باشیم؛ یعنی پرچم‌داران بیشتری در این عرصه خواهیم داشت.

در این زمینه فعالیت‌هایی که در قالب انجمن‌های ادبی در افغانستان توسط آقای سید سکندر حسینی بامداد و دیگر عزیزان انجام می‌شود، بسیار ارزشمند است. از این رو معرفی شاعر جدید ما را به صیانت بیشتر از ادبیات و زبان فارسی امیدوارتر می‌کند به شرط آن که خود شاعر هم نسبت به ادبیات احترام قائل باشد. بخش دیگر کار سیاست‌گذاری‌ها و هم‌دلی‌هایی است که باید بزرگان ما و اساتید با انجام بدهند و کارهای اجرایی، معنوی و حتی دیپلماتیکی است که باید از جانب نهادها انجام شود. اما وظیفه ما شاعران این است که با کلمه مانوس و رفیق باشیم. اطلاع دارم که دوستان ما در افغانستان به پرورش و تربیت شاعر توجه دارند و ما باید بیش از این به آن اهمیت دهیم.

چه نام‌هایی پس از عنوان «شعر افغانستان» در ذهن‌تان نقش می‌بندد؟

من بخاطر اینکه شاعری بودم که با نسل قبل از خودم بسیار مانوس بودم و اشعار و آثارشان را خواندم؛ اولین کسی که به یادم می‌آید آقای کاظمی است؛ هم بخاطر اشعار و آثارشان و هم بخاطر نقدها و پژوهش‌های ادبی بسیاری که داشتند. در کنار آقای کاظمی، آقای ابوطالب مظفری هم از شاعران شاخص هستند اما در میان جوان‌ترها چون بیشتر در قم بودم با آثار احسان‌الله بدخشانی آشنا هستم. همچنین خانم حسین‌زاده و خانم سیده تکتم حسینی شاعران موفقی در بین بانوان شاعر افغانستان هستند. شاعران زیادی هستند که شاید من حضور ذهن نداشته باشم ولی باز هم از سید ضیا قاسمی، سید رضا محمدی، الیاس علوی و شاعران آن دوره خاطرات خوبی دارم.

اگر قرار باشد نسل آینده فقط یک شعر از شما را بخواند، کدام شعر را انتخاب می‌کنید؟

فرمودند که:« کل الخیر فی باب الحسین(ع)…» ما تمام امیدمان در دنیا و آخرت به حضرت سیدالشهدا(ع) است. امیدواریم با ایشان عاقبت بخیر باشیم و سرشت و سرنوشت ما با ایشان روشن باشد. اگر قرار باشد شعری از من خوانده شود دوست دارم شعری باشد که به نام ایشان متبرک است و با ردیف “تازه” سروده شده و واقعا این تازگی را می‌توان در مسیر ایشان پیدا کرد.

مصحف نوری و در واژه و معنا تازه
وحی آیات تو هر لحظه و هرجا تازه

هرچه تکرار شود، نام تو تکراری نیست
ما و شیرینی این شورِ سراپا تازه

و جهان داغ تو را تازه نگه‌داشته است
نه! نگه‌داشته داغ تو جهان را تازه

موج در موج به سر می‌زند و می‌گرید
مانده داغ لب تو بر دل دریا تازه

آه ای تشنۀ افتاده به هامون، زخمی
آه ای زخم تو در غربتِ صحرا تازه

تازه می‌خواست کمی معرکه آرام شود
نعل‌ها تازه شد و داغ دل ما تازه

کاروان رفت به مهمانی کوفه که در آن
کوچه در کوچه شود غربت مولا تازه

کاروان رفت به مهمانی شام، آه از شام
زخم‌ها کهنه ولی زخم زبان‌ها تازه

کاروان رفت ولی راه تو در عالم ماند
با شکوه قدم زینب کبری تازه

اربعین است و قدم در قدم اعجاز غمت
پر طپش، گرم، پرآوازه، شکوفا، تازه

ای که امروزِ جهان مات شکوه تو شده‌ست
مانده غوغای تو در جلوۀ فردا تازه

تا که غم هست و حرم هست و علم هست و قلم
جلوۀ توست در آیینۀ دنیا تازه