واژه‌ها و اصطلاحات بلخیان در اشعار مولانا

-بی‌گاه یعنی عصر:

چو بی‌گاه است و باران خانه خانه

صلای جمله یاران خانه خانه (مولانا، 1373، ص 874)

_ نر به حیث پیش‌وند:

کیست این جا شیخ اندر بند تو

من ندیدم نرگدا مانند تو (مولانا، 1362، ص 326)

به همین گونه واژه‌هایی چون:

سرخوان: مهمان مُقدّم و برتر

لته: پارۀ جامه

نول: منقار

نهالین: توشک

نیم‌کاره: کار ناقص و نیم‌تمام

هرکاره: همه‌کاره

یله: رها

بندی: زندانی، زنجیری

بنگی: شخص معتاد به خوردن و استعمال بنگ

بی‌قول: بدقول

پاره: رشوه

پاغنده: گلوله‌مانندی که از پنبۀ حلّاجی‌شده ترتیب دهند

پاک: همه‌گی، تمام

پُخته‌کار: کارآزموده

پشتی: پشتی‌بانی و حمایت و غیره.

نمونه‌هایی از کنایات مروّج در بلخ:

_ مردۀ چیزی یا کُشتۀ چیزی بودن، کنایه از حریص‌بودن به آن چیز:

این نه مردان اند، این‌ها صورت اند

مردۀ نان اند و کُشته‌ شهوت اند (مولانا، 1362، ص 328)

_ بیخ کسی را کندن، کنایه از زیان‌رساندن بسیار به آن کس:

نگارا تو به بُستان آن درختی

که چون دیدم ترا بیخم بکندی (مولانا، 1373، ص 995)

_ نربودن، یعنی دلاوربودن:

گر تو شراب‌باره و نرّی و اوستاد

چون گل مباش، کو قدحی خورد و اوفتاد (مولانا، 1373، ص 1222)

_ در چشم نیامدنِ چیزی و یا کسی، کنایه از بی‌ارزش‌بودن آن چیز یا آن کس:

در چشم من نیاید خوبان جمله عالم

بنگر خیال خوبش مژگان من گرفته (مولانا، 1373، ص 889)

_ گل و قند، صفاتی برای معشوق:

نگارا تو گلی یا جمله قندی

که چون بینی مرا چون گل بخندی (مولانا، 1373، ص 995)

_ چشم‌سیر، مجازاً به مفهوم بی‌نیاز و غیر حریص:

ور همی‌بیند چرا نبوَد دلیر

پشت‌دار و جان‌سپار و چشم‌سیر (مولانا، 1362، ص 364)

_ صفرا، به مفهوم هوا و عشق:

مرا صفرای تو سرگشته کرده‌ست

ز لطف خود مرا صفراشکن ده (مولانا،  1373، ص 875)

به همین‌گونه واژه‌های کنایی‌یی چون:

بی‌آبی: رسوایی و بی‌آب‌رویی

بی‌رویی: بی‌شرمی

بی‌نماز: ناپاک، ناپذیرفتنی

پاکشیدن: کناره‌گرفتن

ستاره‌شمار: بی‌خواب

دماغ: تکبّر و خودبینی

نادیده: حریص، ممسک

سیه‌کاسه: بدبخت

دل‌باز: دل‌گشاد و خوش‌خوی

تنهاخور: ممسک

پاگیر: مانع از رفتن، قید و بند و غیره.

نمونه‌هایی از واژه‌ها و مواردی که به گویش بلخیان تلفّظ شده اند:

_  تَف یعنی تفت:

جان سرما زده‌گان را تَف خورشید دهیم

کار سلطان جهان‌بخش به دستور کنیم (مولانا، 1373، ص 1232)

_ اُستا یعنی اُستاد:

نیست واجب خدمت اُستا بر او

پس به زجر اُستا نبودش کارجو (مولانا، 1362، ص 375)

* * *

بگویم شرح اُستایی اگر ترجیع فرمایی

برون جِه زین عمارت‌ها که آهویی و صحرایی (مولانا، 1373، ص 1224)

_ آسیا یعنی آسیاب:

تیزاب تویی و چرخ ماییم

سرگشته چو سنگ آسیاییم (مولانا، 1373، ص 1228)

_ چل یعنی چهل:

بعد از آن چل روز دیگر در ببست

خویش کُشت و از وجود خود برَست (مولانا، 1362، ص16)

_ چار یعنی چهار:

شیخ روزی چار کرّت چون فقیر

بهر کدیه رفت در قصر امیر (مولانا، 1362، ص 325)

_ اِشکم یعنی شکم:

بهر نان در خویش حرص ار دیدمی

اِشکم نان‌خواره را بدریدمی (مولانا، 1362، ص 326)

و به همین‌گونه واژه‌هایی چون: سُون یعنی سو، گلون یعنی گلو و غیره.

و هم‌چنین حذف مصوت a در انجام واژه‌های مختوم به این مصوت در صورت مضاف، موصوف و یا منسوب قرارگرفتن آن‌ها که مولانا بیش‌تر از دیگران به کار گرفته است:

دیگران رفتند خانه‌ خویش باز

ما بماندیم و تو و عشق دراز (مولانا، 1373، ص 1225)

* * *

طایفه نخچیر در وادی خوش

بوده اند از شیر اندر کَش‌مکَش (مولانا، 1362، ص 21)

* * *

این نه مردان اند این‌ها صورت اند

مردۀ نان اند و کُشته شهوت اند (مولانا، 1362، ص 328)

* * *

برّه‌یی بدهی رمه بازت دهد

پرورنده هر صفت خود رب بوَد (مولانا، 1362، ص 373)

* * *

بود امیری را یکی اسپ گزین

در گله سلطان نبودش یک قرین (مولانا، 1362، ص 401)