اولین همایش ادبی “صدای پای بهار” در بلخ

همایش ادبی صدای پای بهار همراه با بزرگداشت از جایگاه ادبی نظامی گنجوی و امیر علی شیر نوایی و شعرخوانی شاعران بلخ پنجشنبه 17حمل(فروردین)1402 در تالار همایش‌های کتابخانه‌ی عمومی فردوسی با اجرای عاطف کابلیان از شاعران جوان و شناخته شده‌ی کشور و حضور اهالی فرهنگ، هنر و ادبیات بلخ برگزار شد.

در این همایش ادبی که از طرف کتابخانه‌ی عمومی فردوسی، ریاست اطلاعات و فرهنگ بلخ، خانه‌ی فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در مزارشریف، انجمن ادبی خانه‌ی مولانا وانجمن نویسندگان برگزار شده بود شمار زیادی از فرهنگیان، شاعران، نویسندگان، اساتید دانشگاه ودانشجویان شرکت کرده بودند طنین نوای ملکوتی وحی باصدای علی محمدی قاری جوان بلخی آغازگر این رویداد ادبی و سید سکندر حسینی بامداد رئیس کتابخانه‌ی عمومی فردوسی و رئیس انجمن ادبی خانه‌ی مولانا اولین سخنران این همایش بود.

آقای بامداد ضمن خوش آمدگویی به میهمانان این محفل ادبی و تقدیر از همکاری‌های ریاست اطلاعات و فرهنگ ولایت بلخ وتاکید بر همکاری‌های مشترک فرهنگی کتابخانه‌ی فردوسی و ریاست اطلاعات و فرهنگ در شهر مزارشریف به نقش و جایگاه بهار و اهمیت بهاریه سرایی در هزاره‌ی شعر و ادبیات فارسی اشاره کرده گفت: بهار وطبیعت در ادبیات کهن فارسی اهمیت زیادی دارد و شاعران از زوایای مختلفی به بهار نگاه کرده اند بیشتر شاعران با گفتن شعرهای بهار انسان را به طرب و شادمانی و امید دعوت می‌کند.

رئیس کتابخانه‌ی عمومی فردوسی در ادامه گفت: اگر دوره‌های بهاریه سرایی را دسته بندی کنیم دوره اول از قرن دهم میلادی شروع می‌شود که تا قرن سیزده این دوره دوام پیدا کرده وشاعران در بهاریّه‌ها طبیعت را با جزئیاتش توصیف می‌کردند. درواقع، در ستایش و توصیف طبیعت به آنچه می‌دیدند، بسنده می‌کردند و از همیمن رو، از طبیعت تصویرهایی واقعی، حس‌پذیر و ملموس به دست می‌دادند.

در قرن سیزدهم میلادی سه رویداد تاریخی و فکریِ مهم شعر فارسی را دگرگون کرد نخست حملۀ مغول که با آن خراسان از نظر فرهنگی و آفرینش ادبی از نفس افتاد و کانون شعر و ادب فارسی به غرب ایران منتقل شد. دوم آن که با تدریس منطق، حکمت و ادبیاتِ عرب در مدارسی که سلجوقیان در عِراق و غرب ایران تأسیس کردند، شاعران و ادیبان پارسی گوی با واژه‌های عربی بیش از پیش مأنوس شدند و به کار بردن آن‌ها را در شعر و نثر فارسی امری طبیعی حساب کردند. سوم آن که عرفان و ادبیات عرفانی رواج و گسترشی بی‌سابقه یافت و بر مضمون شعر فارسی اثر گذاشت. بهاریّه‌ها نیز از تأثیر آن برکنار نماندند. بر اثر این رویدادهای تاریخی و جریان‌های فکری، سبک خراسانی جای خود را به سبک عِراقی داد.

سه ویژگی اصلیِ سبک عراقی عبارت بودند از: کاربُرد واژه‌های عربی، فراوانی تشبیهات، استعاره‌ها و کنایه‌ها و، سرانجام، استفادۀ هرچه بیشتر از غزل به جای قصیده. چنین بود که در بهاریّه‌ها، شاعران افزون بر قصیده فُرم غزل را نیز به کار بردند. بیشتر آنان حال و هوای طبیعت و دگرگونی‌های آن را با احساس‌ها و احوال درونی خود درآمیختند و باغ و گل بلبل را به نمادهایی برای بیان تجربه‌های عرفانی تبدیل کردند.

آقای بامداد ضمن خواندن نمونه‌های شعر بهاری این دو دوره‌ی تاریخی و ایجاد تحول مضمونی در قرن سیزدهم میلادی بر اثر رخدادهای تاریخی که در این دوره اتفاق می‌افتد به سومین دوره‌ی بهاریه سرایی در شعر فارسی اشاره کرده گفت: با جنبش مشروطه خواهی که یکی از دستاوردهایش تحول شعر فارسی از نظر فرم و مضمون بود، بهاریّه‌ها نیز دستخوش تغییر شدند. این بار، شاعران پارسی‌گوی سخن گفتن از بهار و طبیعت را فرصتی برای بیان احساس‌ها و اندیشه‌های سیاسی و اجتماعی شمردند و با توصیف بهار، گریزی به موضوع‌های اجتماعی و سیاسی زمانه زدند به عبارت دیگر، عناصر طبیعت را تبدیل به استعاره‌هایی برای بیان آرزوها و آرمان‌های سیاسی و اجتماعیِ خود کردند.
آقای حسینی به نمونه‌های شعری این دوره به شعر افسانه‌ی نیما، شعر بوی باران از فریدون مشیری،ابیاتی از هوشنگ ابتهاج سایه، قصیده‌ی بهاری از واصف باختری از قله‌های ادبیات معاصر افغانستان، وشعری از استاد شفیعی کدکنی اشاره کرد.

دومین سخنران این رویداد ادبی عطامحمد ساهو مدیر اطلاعات،ریاست اطلاعات وفرهنگ بلخ بود آقای ساهو ضمن خواندن یک شعر بهاری به زبان پشتو و تقدیر از برگزاری این محفل ونهادهای برگزارکننده در صحبت‌های کوتاهی به همکاری‌های مشترک فرهنگی کتابخانه‌ی عمومی فردوسی، خانه‌ی فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در مزار شریف وریاست اطلاعات و فرهنگ ولایت بلخ تاکید کرد.

محمد صالح راسخ استاد دانشگاه بلخ سومین سخنران این همایش بود که به سخن‌گاه دعوت شد ودرباره‌ی جایگاه ادبی وآثار امیر علی‌شیر نوایی شاعر دو زبانه‌ی فارسی دری، وترکی ازبیکی قرن نهم هجری قمری سخنرانی کرد. آقای راسخ ضمن معرفی اجمالی از زندگی و زمانه‌ی امیر علی شیر نوایی ومعرفی آثارش درباره‌ی این شخصیت چنین گفت: امیر علی‌شیر نوایی شخصیت چند بعدی است مردی سیاست مدار، رجل اجتماعی،دانشمند، عارف، مترجم،موسیقی دان، شاعر و ادیب بزرگ کشور ماست که در دوره‌ی تیموری می‌زیست و در اعتلای فرهنگ کشور ما افغانستان، ایران ماوراءالنهر و توسعه‌ی ارتباطات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و سیاست های فرهنگی در زمانش نقش به سزایی داشته است. امیر علی شیر نوایی خصوصیت پیوند دهندگی داشته است و کشورهای منطقه بیش از هرکسی دیگری توسط وی به هم متصل شده اند و به همین خاطر مردمان منطقه مدیون کارهای فرهنگی و کارکردهای سیاسی و مدنی او بودند.

دکتر همایون فرخ که دیوان فارسی «فانی» را مرتب کرده نوشته است. « این امیر بزرگ مقامی سترگ در ادب و اخلاق دارد واز جمله صدور کمیابی است که خدمات شایسته و ارزنده به فرهنگ و زبان فارسی مبذول داشته و شایسته است او را در ردیف صاحب ابن عباد،خواجه نصیر الدین طوسی، خواجه نظام الملک و خواجه رشیدالدین فضل الله به شمار آورد»

استاد محمد صالح راسخ در ادامه گفت: علی شیر نواییاز همان آغاز به سیاست و امور اداری آنقدر علاقه نشان نمی‌داد وهمیشه آرزو داشت تا شاهکارهای ادبی بیافریند و از این طریق در بازتاب حقایق، تنویر مردم وکاستن آلام خلق وتجلیل از انسانیت و معنویت کارهایی را انجام دهد به همین دلیل است که از وزارت استعفا میدهد وباقی عمر خود را به آفرینش و سرودن سپری می‌کند. اینکه نوایی توانست به این آرزو برسد یا نه مهم نیست؛ مهم آنست که توانسته است صدای ادبیات را که دوستی همه‌ی مردم از 72 ملت است به جهانیان برساند و نوایی در جای جای دیوان اشعار و مثنوی‌هایش با مضمون انسان دوستی ،تسامح و مدارا بر ادبیات جهان خیمه زده‌است. ادبیات تعلق به تمام بشریت دارد وبزرگانی از این دست متعلق به همه‌ی بشریت هستند.

صالح محمد خلیق رئیس انجمن نویسندگان بلخ چهارمین سخنران این رویداد ادبی بود آقای خلیق در این همایش به نقش و تاثیر خمسه‌ی نظامی برشعر شاعران دیگر اشاره کرد. رئیس انجمن نویسندگان بلخ خمسه‌ی‌ نظامی گنجوی را اثر جاویدانه و یکی از شاهکارها وگنجینه‌های گرانسنگ شعر و ادبیات فارسی دانسته وضمن قرار دادن در کنار شاهنامه‌ی فردوسی گفت: همان طور که فردوسی برای تدوین شاهنامه سی سال از عمرش را صرف کرده نظامی گنجوی نیز برای تدوین خمسه همین‌قدر از عمر گران‌بهایش را صرف کرده است.

آقای خلیق افزود: گوشه‌هایی از داستان‌های خمسه‌ی نظامی گنجوی، مانند داستان های خسرو وشیرین، لیلی ومجنون، اسکندرنامه و هفت پیکر پیش از سروده شدن خمسه‌ی نظامی در شاهنامه فردوسی نیز آمده اند، اما این‌گونه که دیده می‌شود فردوسی بیشتر به موضوعات حماسی و میهن دوستانه در این داستان‌ها تمرکز داشته است و نظامی به پرداخت‌های عاشقانه، به همین دلیل شماری از قهرمانان این داستان‌ها در هرکدام از این دوشاهکار شعری وادبی چهره‌های کاملا متفاوتی دارند، به گونه‌ی نمونه، اسکندرنامه در شاهنامه فردوسی، یک چهره‌ی متجاوز به آریانای کهن است،ولی در اسکندرنامه‌ی خمسه‌ی نظامی چهره‌ی مثبتی دارد.

رئیس انجمن نویسندگان بلخ در ادامه به نقش و تأثیرگذاری خمسه‌ی نظامی گنجوی برشاعران بعد از خود گفت: خمسه‌ی نظامی یکی از آثار معدود زبان فارسی است که به صورت کل و همچنین هر بخش آن به گونه‌ی جداگانه در روزگاران پس از نظامی از سوی شاعران فارسی و زبان‌های گوناگونی مانند: پشتو، کردی وهندی مورد تقلید ونظیره سازی قرار گرفته است. ازمیان بخش‌های پنج‌گانه‌ی خمسه‌ی نظامی، منظومه‌ی لیلی ومجنون او را شاعران بیشتر استقبال کرده اند نخستین نظیره گوی این مثنوی در زبان فارسی امیر خسرو بلخی دهلوی و سپس مولانا نورالدین عبدالرحمان جامی شاعر دورهی تیموری در دارالسلطنه هرات هستند.

از سده‌ی نهم هجری قمری تا کنون شاعران دیگری چون ملا عبدالله هاتفی خواهر زاه مولانا جامی، میرزا محمد قاسم گنابادی،هلالی چغتایی،سلمان ساوجی،سهیلی چغتایی و حسن اهتمام نیز لیلی و مجنون خمسه‌ی نظامی را استقبال کرده‌اند. آقای خلیق با نقل قول از حسن ذوالفقاری تا امروز هشتاد و شش نظیره پرداز به سبک لیلی و مجنون نظامی گنجوی شعر سروده اند. این نظیره‌ها بیشتر نوعی باز آفرینی داستانی است که نظامی گنجوی آن را سروده است و هر شاعر در صحنه آرایی های داستان و هم در روایت‌های آن دیگرگونی هایی را وارد کرده اند. به عنوان نمونه در روایت امیر خسرو بلخی، اشتیاق لیلی بیش از مجنون است؛یا در روایت مولانا جامی مجنون پیش از لیلی می‌میرد؛ یا در روایت ملا عبدالله هاتفی مجنون همیشه به هر زیبارویی عشق می‌ورزیده‌است.

استاد خلیق در ادامه درباره‌ی خمسه‌ی نظامی گنجوی چنین گفت: خمسه نظامی صرف نظر از داشتن جنبه‌های بسیار ظریف هنری وزبانی ومضمون آفرینی وتصویر پردازی های هنرمندانه، مانند بسیاری از آثار شعری زبان فارسی دری دارای آموزه های ژرف اخلاقی در پس منظر داستان‌هاست .
آقای خلیق در فرجام صحبت‌هایش شاعران ونسل جوان کشور را به توجه به آثار مفاخر فرهنگ و ادبیات کهن فارسی دعوت کرد آقای خلیق گفت: آشنایی با بزرگان فکر و فرهنگ، ادب و اندیشه و بهره‌گیری از آثار آنان سطح خودآگاهی تاریخی و فرهنگی خود را بالا ببرند واین‌گونه با سلاح پاسداری از فرهنگ خودی وارد کارزار باز سازی ونوسازی جامعه و میهن خود شوند.

آخرین سخنران این محفل ادبی محمد فهیم کریمی استاد دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه بلخ با یادکرد از جایگاه ادبی نظامی گنجوی ونگاهی به مخزن الاسرار نظامی به برخی از سفارش‌های اخلاقی در مخزن الاسرار نظامی اشاره کرد آقای کریمی گفت : مخزن الاسرار نظامی نخستین مثنوی نظامی است. درک انسان گرایی نظامی نخستین بار در منظومه‌ی مخزن الاسرار تجسم یافته است مخزن الاسرار حاصل تجربه‌های اخلاقی و عرفانی شاعر، پیش از رسیدن به چهل سالگی است. بانگاهی به حکایات مندرج در مخزن الاسرار، می‌بینیم که حکیم گنجه برآن بوده است تا مشرف عرفانی، اخلاقی و حکمی را در سراسر مطالب و داستان‌ها حفظ نماید و در واقع این شیوه، طرز نو داستان پردازی درپیکره‌ی مثنوی و ابداع بدایع و بدعت‌ها در ادب منظوم داستانی پارسی است. داستانها در کمال ایجاز سروده شده و ضمن بیان پیام و مقصود خویش ،در پایان گفتنی‌هایی نیز در مقام پند و هشدار دارد.

مخزن الاسرار را یکی از آثار ارزشمند در حوزه‌ی ادبیات تعلیمی می‌توان عنوان کرد آقای کریمی گفت: مخزن الاسرار سرشار از تنبیهات و توجهات اخلاقی است وبه سفارش‌های اخلاقی که نظامی گنجوی در این اثر به سه گروه( شاهان و فرماندهان، گروه عام و شاعران ) گوش زد کرده‌است. سفارش به شاهان و فرماندهان در سراسر مخزن الاسرار،پیرگنجه شاهان و حاکمان را به فروتنی دادگستری ومهربانی با مردم فرا می‌خواند واز ستم گری و زور آوری وتعصب هشدار می‌دهد.
سفارش به مردم در لابه لای حکایت‌ها ومقاله‌های مختلف مخزن الاسرار، حکیم نظامی به تکرار و به تاکید مردم را به راستی و مهرورزی، شجاعت، راز داری،عدم خشونت،مهربانی و استواری سفارش کرده است. سفارش به شاعران ونویسندگان نظامی گنجوی شاعران را بلبلان عرش خدا می‌دانند که باید این گروه رسالت خطیرشان را درک کنند و با قلم و اندیشه ژرف شان مردم را سمت و سو بدهد.

در بخش شعر خوانی محمد حسن خرمی،محمد یونس ناصری،فرید مظهر،سید حمزه عابر، عبدالبصیر رحیمی،سید جمیل سجاد ، سید امین حسینی ، سید حسن کرامتی، نثار شهریور، بهمن انوشه، حسیب الله حمیدی و انور نظری به شعر خوانی پرداختند.
در آخر هدیه معنوی ماه مبارک رمضان با اهدای قرآن کریم به اساتید سخنور این همایش دکتر محمد صالح راسخ و استاد محمد فهیم کریمی و عاطف کابلیان مجری این محفل به پایان رسید.

گزارش:سید فایق رادمنش