مقایسه حکایات مقامات حمیدی با حکایات گلستان سعدی

مقایسۀ جنبه‌های اجتماعی در گلستان و مقامات حمیدی

جامعة عصر سعدی و گلستان» دو متن هستند كه بر هر دوی آنها یك الگو حاکم است و ساختار یگانه‌یی دارند. ما با كشف و تحلیل یك ساختار، می‌توانیم ساختار دیگر را هم دریابیم. تفصیل مطلب به قرار زیر است:

در مقدمه‌ی گلستان، دو طبقه‌ی‌ اجتماعی به طور خاص مورد توجه قرار گرفته‌اند: درباریان ـ به خصوص شخص شاه ـ و  صوفیه. غیر از اینها، تنها در یك مورد و بسیار كوتاه، از «عالمان عامل» به عنوان قرینه‌یی برای «حاكمان عادل» نیز یاد شده است. عین عبارت گلستان این است: « ایزد، تقدس و تعالی، خطة پاك شیراز را به هیبت حاكمان عادل و همت عالمان عامل تا زمان قیامت در امان سلامت نگه دارد». در این مقدمه، به هیچ گروه یا طبقة اجتماعی دیگری، آنگونه كه به شاهان و صوفیه، توجه نشده است. در باب‌های گلستان هم ماجرا از همین قرار است. باب اول و دوم گلستان به پادشاهان و صوفیه اختصاص یافته و هیچ گروه اجتماعی دیگری در سراسر گلستان باب اختصاصی ندارند. در تأیید همین معنا اضافه می‌كنیم كه به حیث حجم هم، بیشتر مطالب گلستان ـ مقدمه و باب‌های هشتگانه ـ مربوط به همین دو طبقه است. باب اول و دوم ـ یعنی باب اختصاصی شاهان و صوفیه ـ بر روی هم 71 صفحه از كل كتاب را تشكیل می‌دهند و شش باب دیگر گلستان، روی هم رفته، 110 صفحه. یعنی اینكه این دو باب، بخش اعظم گلستان را نیز به خود اختصاص داده‌اند. در دیگر آثار سعدی، هم به این دو گروه بیشتر توجه شده است.

از سوی دیگر ﺩﺍﺳﺘﺎﻥﻫﺎﻱ ﻣﻘﺎﻣﺎﺕ حمیدی در اصل ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺁﻥ، ﺍﻧﺴﺎﻥﻫﺎﻱ ﻣﺘﻔﺎﻭﺕ ﺑﺎ ﺭﻓﺘﺎﺭﻫﺎﻱ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲﺯیید ﻭ ﺑﺮ ﺍﻳﻦ ﺍﺟﺘﻤﺎﻉ، ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻭ ﺍﻧﺴﺠﺎﻡ ﻓﺮﻣﺎﻥ ﻣﻲﺭﺍﻧَﺪ. ﺍﮔﺮﭼﻪ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺩﺍﺳﺘﺎﻥﻫﺎ، ﺍﻧﺴﺎﻥﻫﺎ ﺷﺒﻪِﺍﻧﺴـﺎﻥ، ﻋﻤﻞﻫـﺎ ﺷﺒﻪِﻋﻤﻞ ﻭ ﺣﻮﺍﺩﺙ ﺷﺒﻪِﺣﺎﺩﺛﻪﺍﻧﺪ، ﺧﻮﺍﻧﻨﺪﻩ ﭼﻨـﺎﻥ ﺩﺭ ﺣـﻮﺍﺩﺙ ﺩﺍﺳـﺘﺎﻥ ﻏـﺮﻕ ﻣﻲﺷـﻮﺩ ﻛـﻪ ﮔـﻮﻳﻲ ﺩﺭ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻭﺍﻗﻌﻲ ﺯﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ. ﻧﻜﺘﺔ ﺍﺳﺎﺳﻲ ﺩﺭ ﺩﺍﺳﺘﺎﻥﻫﺎﻱ ﺣﻤﻴﺪﻱ، ﺑﺮﺭﺳـﻲ ﻭﻳﮋﮔﻲﻫـﺎﻱ شخصیت ﺩﺍﺳﺘﺎﻥ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺭﻭ، ﻭﻱ ﺑﻴﺶ ﺍﺯ ﻫﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‌ی ﺩﻳﮕﺮﻱ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎﺕ ﻣﺮﺩﻡ ﻧﻴﺎﺯﻣﻨﺪ ﺑﻮﺩﻩ  ﺍﺳﺖ. ﺩﺍﻧﺶ ﻭ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺍﻭ ﺩﺭﺑﺎﺭه‌ی ﺍﻳﻦ ﻣﺮﺩﻡ ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪﺍﻱ ﺍﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺩﺭ ﺗﺼـﻮﻳﺮﮔﺮﻱ ﺣـﻮﺍﺩﺙ، ﺑـﻪﻳﻘﻴﻦ ﻣﻲﺩﺍﻧﺪ ﻫﺮﻳﻚ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎ ﭼﻪ ﺭﻓﺘـﺎﺭ ﻭ ﮔﻔـﺖﻭﮔﻮﻳﻲ ﺑﺎﻳـﺪ ﺩﺍﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ. ﻗـﺪﺭﺕ ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﻭ ﺧﻼﻗﻴﺖ ﺫﻫﻦ ﺣﻤﻴﺪﻱ ﺩﺭ ﭘﺮﺩﺍﺯﺵ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎ ﭼﻨﺎﻥ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﺧﻮﺩِ ﺁﻥﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻫﻨﮕـﺎﻡ ﻧﮕـﺎﺭﺵ ﺩﺍﺳﺘﺎﻥ ﺣﻀﻮﺭ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻭ ﺻﻔﺎﺕ ﻭ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎﺕ ﻭﻳﮋه‌ی ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﺎ ﺣﺎﻝﻭﻫﻮﺍﻱ ﺩﺍﺳـﺘﺎﻥ ﺳـﺎﺯﮔﺎﺭ ﻧﻤﻮﺩﻩﺍﻧـﺪ. ﮔﻮﻳﻲ ﺍﻳﻨﺎﻥ ﺍﺯ ﺧﻮﺩ ﺍﻧﺴﺎﻥﻫﺎﻳﻲ ﻭﺍﻗﻌﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪﺍﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺎﺭ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ ﺁﻧﻬـﺎ ﺍﺯ ﻣﻜـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﻣﻜـﺎﻥ  ﺩﻳﮕﺮ ﻭ ﻧﮕﺎﺭﺵ ﺭﻓﺘﺎﺭ ﻭ ﮔﻔﺘﺎﺭ ﺁﻧﺎﻥ ﺍﺳﺖ.

ﺩﺭﺍﻳﻦ ﻛﺶ ﻭﻗﻮﺱﻫﺎﻱ ﺩﺍﺳﺘﺎﻥ ﭘﺮﺩﺍﺯﻱ ﻣﻲﺗﻮﺍﻥ ﺍﺯﺯﻭﺍﻳﺎﻱ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎﺕ ﺗﻮﺟﻪ ﻛـﺮﺩ. ﺧﻄﻴﺒـﻲ ﺩﺭ ﺑﺤﺚ ﻣﻘﺎﻣﺎﺕ ﺣﻤﻴﺪﻱ ﺑﻪ ﺑﻦ‌ﻣﺎﻳﻪﻫﺎﻱ ﻣﺘﻨﻮﻉ ﺁﻥ ﺍﺷﺎﺭﻩ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﻣﺎﺕ ﻋﺮﺑﻲ ﻗﺎﺑـﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴـﻪ ﻭ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﺍﺳﺖ. ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪﻱ ﻣﻘﺎﻣﺎﺕ ﺣﻤﻴﺪﻱ ﺭﺍ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﺩﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻭ ﺩﺳـﺘﻪ ﺩﻭﻡ ﺁﻥ ﺭﺍ ﻣﻘﺎﻣﺎﺗﻲ ﻧﺎﻡ ﻣﻲﺑﺮﺩ ﻛﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﻭ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺮ ﺁﻥ ﻏﺎﻟﺐ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺁﻥ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺍﺯ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﺧﻮﺩ ﺩﺭ ﻋﺮﻓﺎﻥ ﻭ ﺗﺼﻮﻑ ﺑﻴﺶ ﺍﺯ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺕ ﺍﺩﺑﻲ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻘﺎمه ﺷﺸـﻢ ﺩﺭ ﺟﻨـﻮﻥ ﻛـﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺗﻌﺒﻴﺮﺍﺕ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺩﻗﻴﻘﻲ ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﺍﺻﻄﻼﺣﺎﺕ ﺗﻜﻠﻴﻒ، ﻋﺸﻖ، ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺠﺎﻫﺪﻩ، ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪﻩ ﻭ ﺟﺰ ﺁﻥ ﻃﺒـﻖ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺻﻮﻓﻴﺎﻥ ﺁﻭﺭﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻣﻘﺎﻣﻪ ﻫﺸﺘﻢ ﺩﺭ ﺁﺩﺍﺏ ﺳﻔﺮﺍﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﻧﻴـﺰ، ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﻩ ﺗﺤـﺖ ﺗـﺎﺛﻴﺮ ﺍﻃﻼﻋﺎﺕ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﻭ ﺩﻳﻨﻲ ﺧﻮﺩ ﺑﻮﺩﻩ ﻭ ﻣﻘﺎﻡ ﺩﻭﺍﺯﺩﻫﻢ ﺩﺭ ﺗﺼﻮﻑ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﻋﻠـﺖ ﻛﺒﻮﺩﭘﻮﺷـﻴﺪﻥ ﺻﻮﻓﻴﺎﻥ ﻭ ﺟﻮﺍﺯ ﻏﻨﺎ ﻭ ﺳﻤﺎﻉ ﺩﺭ ﻃﺮﻳﻘﺖ ﺁﻧﺎﻥ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ ﻣﻘﺎﻡ ﭘﺎﻧﺰﺩﻫﻢ ﺩﺭﻋﺸﻖ ﺍﺳـﺖ ﻭ ﺁﻥ ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺎﻡﻫﺎﻱ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺍﺳﺖ. ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﻴﺪﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪﻱ ﺳﻮﻡ ﻣﻘﺎﻣﻪ ﺳﻴﺰﺩﻫﻢ ﺑﺤﺚ ﻣﻨـﺎﻇﺮﻩ ﻣﻠﺤﺪ ﻭ ﺳﻨﻲ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻋﻴﻦ ﺣﺎﻝ ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺩﻳﻨﻲ، ﺟﻨﺒـﻪ ﺍﺳـﺘﺪﻻﻟﻲ ﻭ ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﻧﻴـﺰ ﺩﺍﺭﻧـﺪ ﻭ ﻣﻘﺎﻣـﻪ ﭼﻬﺎﺭﻡ ﺩﺭ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻭ ﻣﻘﺎﻣﻪ ﻧﻮﺯﺩﻫﻢ ﺩﺭ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻬﻲ ﻭ ﻣﻘﺎﻣﻪ ﺳﻮﻡ ﺩﺭ ﻏﺰﻭﻩ ﻭ ﺟﻬـﺎﺩ.

به راستی به چه اعتبار فقط همین دو گروه توانسته‌اند در گلستان باب اختصاصی داشته باشند؟ ساده‌ترین پاسخ این است كه بگوییم ستایش شاهان در «مقدمة اثر»، از سنت‌های نویسندگی عصر سعدی بوده و بدین سبب است كه سعدی به این طبقه بیشتر توجه كرده است و در توضیح علت توجه خاص سعدی به صوفیه هم بگوییم، چون خود او از این گروه بوده یا تمایلات صوفیانه ـ عارفانه‌ی شدیدی داشته، بدین طبقه بیشتر پرداخته است. اما این، همه‌ی پاسخ نیست. چون این موضوع فقط به مقدمه‌ی‌گلستان محدود نمی‌شود و چنانکه گفتیم در باب‌های هشتگانه هم، این دو طبقه جایگاه خاص خود را دارند و این، دیگر ربطی به سنت‌های نویسندگی عصر سعدی ندارد. اگر قرار بود فقط مسئله پای‌بندی به سنت‌های نویسندگی در میان باشد، سعدی می‌توانست مطابق سنت نویسندگی عصر، فقط در مقدمه به شاهان بپردازد و این موضوع را به باب‌ها تسری ندهد. همچنین، سعدی متعلق به طبقة واعظان هم هست، یا دست كم به این طبقه، تعلق خاطر شدیدی دارد اما برای آنها باب اختصاصی در نظر نگرفته است.

در  عصر سعدی و اصولاً در عصركلاسیك ما، سلطان، «سایة خدا» تلقی می‌شده است و حكم او با چند واسطه همان حكم خدا. به همین اعتبار، در همه‌ی مناسبات و پدیده‌های اجتماعی، جایگاه برتر به او اختصاص داشته است. فرهنگ رسمی مسلط هم، فرهنگ «شبان ـ رمگی» بوده كه بر اساس آن، تنها نخبگان و طبقات خاص، در مركز توجه قرار می‌گرفته‌اند. اهرم‌های كنترل قدرت و هدایت جامعه و فرهنگ، نیز در دست همین طبقات خاص بوده و طبقات عمومی جامعه، در این راستا نقشی بر عهده نداشته‌اند. (مختاری، 1371، ص 78)

درست به این علت است كه نهادهای مدنی كه به حقوق اكثریت رسمیت می‌بخشند، در جامعه كلاسیك فارسی یا اصلاً وجود ندارند یا اگر هم باشند، خاصیتی خنثی دارند. حكایاتی از گلستان نشان می‌دهد كه در عصر سعدی، حتی نقش عالمان دین كم‌رنگ‌تر شده و «صوفیه و درباریان» طبق یك قانون ننوشته یكدیگر را به رسمیت شناخته و هر یك در مقام تأیید دیگری برآمده‌اند تا بدین ترتیب موقعیت اجتماعی هر دو طرف حفظ شود. مرحوم ذبیح‌الله صفا نیز درباره این تعامل درباریان و صوفیه می‌نویسد: « در شرح حال كمتر كسی از مشایخ دیده می‌شود كه بر امرا و بزرگان وقت تسلطی نداشته و یا به غایت مورد تعظیم و تكریم آنان قرار نگرفته باشند. همین امر سبب شد كه به تدریج دست بعضی از مشایخ در امور اجتماعی گشوده شود تا اگر بخواهند در اجرای مقاصد سیاسی و اجتماعی خود از نفوذ معنوی استفاده كنند» (صفا، 1369، ص173).

بنابراین، قدرت برتر در اختیار دو نهاد بوده است؛ نهاد حكومت به زعامت درباریان و در رأس آنها پادشاه و دوم نهاد شرع، به زعامت مشترك «عالمان و صوفیه» و البته  صوفیه مقبولیت عمومی بیشتری داشته‌اند. چه        « از قرن هفتم به بعد، تصوف… بر فرهنگ خراسانی-اسلامی به نحو خاصی سایه افگنده و آن را به تمامی مخذول و منكوب خود ساخته و در نحوه تفكر و حتی در حیات انفرادی و اجتماعی ملت خویش ریشه دوانیده و بدان رنگ مخصوص بخشیده است» (صفا، 1369، ص 178).

پس دور از واقعیت نخواهد بود اگر ادعا كنیم در عصر سعدی، صوفیه از عالمان دین هم نقش برجسته‌تری داشته‌اند. اكنون به پرسش خود بازگردیم. چه علتی دارد كه در گلستان پادشاهان و صوفیه برجسته‌تر از طبقات اجتماعی دیگر ظاهر شده‌اند؟ به نظر می‌رسد پاسخ این باشد كه چون در جامعه عصر سعدی، این دو طبقه برجسته‌تر بوده‌اند، در متن هم به طور خاص و برجسته مطرح شده‌اند. بدین ترتیب است كه ساختار گلستان ـ اعم از مقدمه و باب‌ها ـ با ساختار جامعه عصر سعدی، هم‌گونی و هم‌سانی دارد. همان ساختاری كه بر جامعه حكومت می‌كند، ساختار این كتاب را هم شكل داده است. از لحاظ جامعه‌شناسی ادبیات، این تشابه ساختار «مقدمه و باب‌های گلستان» با «ساختار جامعه»، موضوع مهمی است و بدین اعتبار است كه گلستان منبع قابل اعتمادی برای آشنایی با لایه‌ی پنهان شخصیت قومی جامعه در عصر سعدی به شمار می‌رود.

اینكه دكتر یوسفی می‌نویسد، گلستان، جهان واقعی عصر سعدی را به تصویر می‌كشد و در مقابل بوستان، ترسیم‌كننده جهان آرمانی اوست، ریشه در همین ویژه‎گی گلستان دارد (سعدی، گلستان، مقدمه). دیگر محققان هم به این خصلت گلستان توجه كرده‌اند. (دشتی، 1339، صص 234 و 235)

جنبه‌های طنزی در گلستان و مقامات

طنز در گلستان و مقامات، بخشی جدایی ناپذیر از داستان‌های قاضی حمیدالدین و سعدی شیرازی می‌باشد، هر دو در کتاب گلستان و مقامات سعی کرده اند برای ایجاد تنوع به نثر خویش رگه‌هایی از طنز را نیز اضافه کنند

و از این لحاظ یکی از وجوه اشتراک گلستان با مقامات، حکایات طنزی این دو اثر می‌باشد.

شاید بتوان گفت : روح فکاهه و هزلی را که در پاره‌ی از حکایات گلستان دیده می‌شود. و در مقامات عربی و فارسی نیز مکرّر بدان بر می‌خوریم، نشانه دیگری از این تشابه و توجه دانست.

مثال : « مردكی را چشم درد خاست. پیش بیطار رفت تا دوا کند. بیطار از آنچه در چشم چهار پایان می‌کند در چشم وی کشید وکور شد. حکومت، پیش داور بردند ؛ گفت : بر او هیچ تاوان  نیست  اگر این خر نبود ی، پیش بیطار نرفتی. مقصود از این سخن آن است تا بدانی که هر آنکه نا آزموده [ را ] کار بزرگ فرماید، با آنکه ندامت برد، به نزدیک خردمندان به خفّت رای منسوب گردد

ندهد هوشمند روشن رای                                به فرو مایه کار‌های خطیر

بوریا باف اگرچه بافنده‌ست                            نبرندش به کارگاه حریر »

          (سعدی، 1377، ص 160)

با توجه به دلایل فوق ذکر و نیز عطف نظر بدین نکته که پاره از حکایات گلستان، از حیث طول حکایت و سبک نگارش، به مقامات کاملا نزدیک شده و نیز با در نظر گرفتن حکایت « جدال سعدی با مدعی » روی هم رفته، می‌توانیم در تقسیم بندی سبک‌های مختلف نثر فارسی در این دوره (گلستان) را در مبحث مقامات مورد نقل و تحلیل قرار دهیم. »(خطیبی، 1375، صص 558 – 560)

از سوی دیگر طنز در مقامات حمیدی جایگاه خاصی دارد و بسیاری از داستان‌های آن با طنز آمیخته است، اگر  به صورت دقیق به طنز در مقامات حمیدی بنگریم، در می‌یابیم که طرح کلی مقامات حمیدی، بیشتر بر محور گفت‌وگوهای درونی یا حدیثِ نفس و دیالوگ‌های تیپ­های خاصی از آدم­هاست. تیپ‌هایی چون گدا، دزد، خطیب و مردانِ زبان­آور و سخن‌سنج، تیپ­های عمده داستان­های مقامات هستند. مقامات به مثابه سریالی داستانی است که دارای یک شخصیت اصلی و چند شخصیت فرعی است. لحن روایت، جدّی و طنزآلود است.

به همین منظور نمی‌توان سبک خاصی از لحاظ جدی بودن و طنز بودن به آن داد، کاری که در گلستان نیز به همین صورت شده است و ترکیب طنز و جدّ در گلستان و مقامات یکی از وجوه اشتراک این دو اثر گرانقدر در ادبیات فارسی می‌باشد.

در مقامه هیجدهم، قاضی حمیدالدین داستانی را در باب فقه بیان می‌کند که افرادی، یک فقیه را دوره کرده اند و از ایشان در خصوص مسایل فقهی می‌پرسند:

پس سائلی دیگر سئوال کرد وبا پیر قصد جدال، گفت ای پیر سخن فروش و ای دیگ پر جوش و ای مدعی مدهوش، در دعوی چون عندلیب خوش نوا و در معنی چون زاغ بینوا، چه گوئی در مردی که مرهشت زن را گفت که هرگاه دو تن را از شما را بزنی کنم یکی از آن دو گانه به طلاق است، پس هر هشت را از پس یک‌دیگر بخواست و در نکاح هشت‌گانه دخول در میانه نبود، حال آن نکاح‌ها چیست و حل و حرمت ازین هشت‌گانه کیست؟

چون جوش سائلان فرو نشست و پیر واعظ از خروش ایشان برست، ساعتی اندیشه کرد و گفت: سبحان الذی سخر لنا هذا و ما کنا له مقرنین از آتش گرم‌تر نباید شد واز تیغ بی آزرم‌تر نشاید بود، با ادب تر از این سئوال توان کرد و نیکوتر ازین فایده توان گرفت، که نه این سئوالات از دایره اوهام و افهام بیرون است و نه از حد واندازه و افلاک افزون، به‌آواز چند خروشید که نه کیمیا فروشید

و سال‌هاست که عنکبوت بر در و دیوار اوهن البیوت می‌تند و بهایم طبیعی ازین خوید ربیعی می‌چرند و این متاع کاسد وفاسد در آستین و جیب تو نه طراوت سفینه غیب دارد و این حجر و مدر در دامن و کنار تو قدر غرر و درر دارد.

این علکی است که در ولایت ما پیر زنان خایند و صورتی‌ست که در محلت ما کودکان نمایند، تعلل بجوز و مویز کار کودکان بی تمیز است، خاموش باش که الصمت مفتاح باب الایمان و آهسته باش که العجلة من الشیطان.

پس از اسب تازی پیاده شد و بر مرکب پارسی سوار گشت و این ابیات بارتجال بگفت.

مـردی بـه هشت زن ز سر بی‌خودی بگفت          هـر گـه دو را نـکـاح کنم شد یکی طلاق

هر هـشـت را بـخـواسـت پراکنده بی‌دخول          زیـن‌هــا کــرا وصــال بـود یـا کـرا فـراق؟

در حــکــم شـرع اول و هـفـتـم روا بـود          هـشــتــم مـحـرم اسـت بـر مـفـتـی عـراق

پس در سه و چهارم و در پنجم و ششم          ثــابــت بــود خــیــار مــر او را بــاتــفــاق

(بلخی، 1372، ص 133-134)

در داستان فوق، گروهی قصد ازار و اذیت یک مفتی را دارند و وی نیز سعی می‌کند با زبانی طنز سوالات فقهی آنان را جواب دهد.